HE REO NO TAWHITI, ME ETAHI ATU "KORERO MO HAITI."

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume III, Issue 6, 18 July 1863, Page 8

HE REO NO TAWHITI, ME ETAHI ATU "KORERO MO HAITI."

E nga tangata Maori, nga tangata Kingi o Nui Tireni,—e hapai ana koutou i runga i te ngakau hari, tenei mea te kupu whakarite. Ka whai koutou kia haere te ara ota koutou korero i runga i te mahi whakawairua, i runga i te kupu whakarite. Te aro nui, te tohe pu ta koutou korero, me ta malou, kia whai pakaka ai, kia maro ai nga ki. Ko ta kouiou he wbakapuaki i nga korero a-taringa, he whakahua ranei i tetahi tau, karakia, aba noa. Ko a matou nei kupuf e whakaaiu ana i nga whakaaro penei me t.o te karahi ma kanapanapa, e wbakaputa nei i te tiahotanga, a kitea putia ana e te kanohi nga mea katoa o roto, nga mea ranei i nga taha, i ko atu, na te marama kehokeho, na te tino piata, i kitea katoaiia ai a roto, a waho. Ko a koutou korero ia, e rile ana kite pounamu pango nei, e kakarauri nei ona taha te ata kitea te kai o roto. Ko ebinu o a koutou kupu whakarite e papai ana; ko te hira ia o a koutou

kupu whakarite e kikino ana. Ina, kikino rawa, e penei ana mete koaka e maiotoru nei te kiri, e pai ana ano pea le kaioroto, ko te mea ia, kabore e kilea e te kanrobf a roio, kahore e matauria te kai o roto. Ko eiahi o a koutou kupu wliakariterite e tf.ka ana ; a kibai ano era i luturu hei kupu wbai ritenga ; e penei ana me nga weeti, me nga mehua o te linihanga e hanga ana hei whakawai, bei wbakaware i te kai boko. Kia tupaio ra e nga Maori ki nga kupu e koreroiiaana e koutou, ki nga kupu er6ngo nei koutou, e ki nei, kei whakawaia kauiia koulou ki nga kupu whakarite a be nei nga hua o roto ; ki nga mea whakaraupeka pkiianei he kupu whakariie. "Ko te kanohi teraiala ote linana; mo konei. kite mea e niacama ana lou kanohi, e marama kaloatiaano lioki lou tinana. Olira, ki le tnea e kino ana tou kanolii, e pouri kaloa ano boki lou tinana. Kite mea boki he pouri te maramalanga i roto i a koe, he rahi ra to pourilanga!" No tawbiti mai nei ka koreroiia eau la koutou kupu whakarite mo Haiti. He hoa au na kouiou e ki alu nei, i ruuga i te wbakatupaio, he mea hanga tena korero, ko'abi wahi pono kotahi wahi leka, hei whakawai i a koutou. Mobioiia ana e nga kai luhilubi o taua korero ta koutou uianaaki ki lenei tu korero, ki le kupu whakarite; a, whakatakoioria ana e ia lona mabanga kia mau ai kouiou. No konei, kimikimi haere ana ia; a auatu ki tawbiii le kimihanga. Na te iania pea te kitenga o laua korero, mete hoaiulanga ki a ia, a nana i raranga lana korero, mo tetahi nioiu i kitea e te pakeba, me nga Maori i ruuga, e nieaiia ana, na le Pakelia i patu aua Maori, muri ilio, ka langohia taua moiutere. Abakoa, i mohiotia e rere ke ana le poiio o taua korero bangarautnarie taua lahgata tuhimhi, kihai i ngaro i a ia, ko te weka e whakao mai aua ki le reo ina whakariiea ki tona langi; waihoki, tera e kiia ake e rijga Maori kuare katoa, whakaaro kore boki,— 41 E rite ana tena motu ki Nui Tireni, ko nga Maori oia wahi e rite ana ki a tatou; a, ko nga Pakeba o Paniora o Parani e penei ana me nga Pakeha Ingarihi o konei." Ka muiu tera, na, ka limaia te rapu mo le mahi pepebi o nga Paniora o nga Parani i nga ta-igala o laua rnolu, i le Hanga kino hoki k : a raiou, mete ohanga o nga laiigata o laua uiolu, me io raiou putanga. He lika i on kaioa taua inahi ki Haiti; oliia, kei whea le ritenga o a reira lika nga ki a konei ? L mohio pu taua kai-iuhiiuhi whakawai e whenei ake le Maori kuare, — " Ko enei Pakeba logaribi e haere mai ana kite patu kite whakarau ta tatou, ite iwi

Maori." Na to te Maori kuare boki kite hopu tangata i lenei mea i te kupu wbakarite, mau noa ia i te rore, a whakamanukanuka noa ia ki ona boa Pakeba. E mea ia, ko te ahua ano tenei ko nga Pakeha kinokino o Paniora o Parani; a, abakoa e nbho rangatira ana lie Maori, mana ano ia e wbakarite ki nga tangata i whakaraua ra i Haiti i puta nei to ratou rangatiratanga i muri ibo. Na, ka oli te whakalakoto nga poa be, wbakakaha mona, ka oti te wbakatakoto i nga kupu bei korero mo tona mahgai, koia tenei,—''Ki te kabore he totoi o tatou uaua tena e riroatu." Na. ko te ako kino tenei bei whakatupalo, bei whakapairua, bei whakaioatoa i te Maori, kia liiiro be ai ia kite Pakeba ingarihi, ki ona hoa, kite utu iia te Pakeha pai kite kino. I temutunga o laua korero wbakarile, kiia ana e taua tangata whakawai," Ite tau 1804 panuilia ana kite ao to raiou rangatiratanga, whakahapa ibo te mana o te Wiwi, banga ana te lure kia kaua te wbenua e bokoa, te whakaturanga o nga Porihi, mete kupu nui i puia i a ratou, "Ko Haiti kia mau i a tatou; kaua e tukua ki tera taha." Rite ana te mutunga o te kai-tuhi o laua korero, me le limaianga kia ta'u ai ie korero kite aroaro oie Maori; na te mea i koiikotia a waenganui o te korero a be tuono tana kia tinana ai tana korero mea ai ia ka puta ano le ki o nga Maori kuare whakaaro kore, «*e pai ana leoei kupu, tona rite ko latou ano, kibai ianei tatou i wbakatakoto ture kia kaua e hokona te wbenua? Kibai ianei tatou i karanga kite ao katoa to tatou puianga i runga ite whai mana ? Kibai ianei tatou i karanga ekore e paingia le kaiwhakawa Pakeha, mete piribimana i runtra akeiatalou?" E tika ana tenei, ara te wabi ki a koulou, otiia, ko nga korero mo Haiii be paraparau kau te nuinga. Tenei te tika. Ite noboanga noatanga o nga tangata o Haiti i a ratou e wbakaponongatia ra, kabore kau a ratou wbenua e uhei ai te boko atu, te pupuri ra« nei. Kabore he taonga ke atu a ratou, ko o raiou linana, ehara i a ratou ano, engari na te tangata. Ito raiou maiangitanga, i te peinga atu o te Paniora, i te Wiwi, me pehea e takoto ai i a ratou nga ture kia kaua e hokona te whenua kua kore noa boki be Pakeba o taua motu bei hoko wbenua? Na ko nga tangata o Haiti i to tatou pikitanga ki runga, kibai i kuare kia " kaua e wbakaturia he Porihi"; otiia, i penei ratou mekonei, me nga iwi tohunga katoa o te ao, i herea te kino ote hunga tutu ki nga Poribi. Te pera i hoki nga Maori wbakaaro pai katoa. Name whakakite atu ki a koutou i lenei

wabi, kibaii ririle tetu o nga Pakeha katoa. E oti ano i a koutou le titiro i tenei, kite babauria, kite tirotirohia o malou tikanga* kitewhakariteriiea ki nga 'korero mo Haiti.' E mea ana taua korero, i te kiienga ote koura i te tuatahi, "ka runanga ratouka mea,—"Tatou kapatu i lenei iwi, me tango te motu mo to tatou Kuini, mo Ihapera." A ka " patua nga kiri mangu, tangohia ake te molu e nga Pakeha." Hei konei au tu ai, ki atu ai ko te ingoa o Kuini Ihapera i wbakahuatia kaulia i konei, bei whakariro ke i te whakaaro o nga Maori e kuare nei, e manakonako nei kite kupu wbakarite. I toia mai ai le ingoa o Kuini Ihapera ki roto ki ona Paniora he mea kia tau ai te wbakarite ki to tatou matahiapo whakaaro nui a Kuini Wikitoria, ki a taiou hoki. Nakotauaia■ngata tuhiiubi wbakawai, i whakangaro marie i te ingoa o tona tane o te kingi o Paniora, ko Peatinana. Na, ka mohio koutou, kite mea i karanga iaua kai-tubi tinibanga ki le kingi o Paniora, kihai i tau i kona taua tikanga wbakarite ona ki a Kuini Wikitoria raua ko Kuini Ihapera. I titiro ia ki le wairangi o nga Maori kuare ki tenei mea kite kupu wbakarite, no kona wbakaritea marietta nga Pakeha o Paniora, me to ratou Kuini, ki a tatou me to taiou Kuini. Na, litiro kite tu ote Paniora, kite tu hoki ote Ingarihi. No te kiienga o nga Paniora mangere, kino hoki, i le koura o taua motu, kihai ratou i pai kite mabi, erangi, i bopukia tonulia nga Maori o taua motu bei hnbau hei keri i te koura, a mate ibo aua Maori i te wbakamahinga utu kore; oliia na te Ingarihi ano i kite te koura, nana ano i keri. fle tika be Pakeha te Paniora, be Pakeha hoki te Ingaribi; a, ko raua ngatalahi i kite ano i te koura. Oliia, kahore ranei e kitea ete kanohi marama te pekapeka o te tanga ote ahiahi, mete manu ole haeata, ahakoa na te parirau i wbakalata raua ki nga ritenga o te huangatanga? Kaore atu hoki he mea, ko nga Parirau anake, i kiia ai, e rile ana to raua tu. I nga tau 20 na nga Paniora mangere, nanakia hoki, na to ratou whakamakaij whakamaie i nga tangaia o Haiti, mimili ana te nuinga. Ko nga Pakeha o tenei motu ka 20 bira ake, o nga lau i nobo ai kite abuawbenua i roto i a koulou, a, keibea lo ratou wbakangaromanga i a koulou? A keibea ta te Pakeha wbakamale i te iwi Maori i runga ite whakamahinga utu kore? Kaore ianei ratou i uiu i a koutou i te mea e mabi nei? A kihai te Pakeha i waibo ki a koulou ano te whakaaro, ma kouiou e pai kite mabi, e pai, ma kouiou e mangere, e mangere?

I mea taua korero, "Ko te *Viwi i hopu i nga tamariki o taua iwi 700, ko eiahi i pipekaiea e raiou, ko elabi I whiua ki ie moana ;ke elabi he mea here kite hoiho> kaha whiua ana - nga boiho, ka rere. a. litariiari ana nga langala heke nui ana te toio,, a; ko nga whekau i lotoia liaereiia." Inaliea koia a koutou tamariki i hopuhopukia e te Pakeba i ripekaiia ranei, koulou nga Maori, i wbiua atu ranei ki rolo kite moana ? I here rariei i a koutou .i waenga hoibo, kia talari ai o koulou linana?. larpliate Pakeba ki ta koutou kuare, kia koulou ki nga Maori. ~Ki Ie ritenga o to maiou . lure, ole tore boki o te.Atua, me wjiakamate nga kohnru katoa, ekoie e titiro kite nui ki le ili o nga languta Ko la matou lenei o lua iho, a r ki le-kilea i nuiauei amuri aiu ranei e kohuru ana te tangaia ka whakamana ano e maiou aua ritenga.: Kolahi ano le kohuru iwhakangaromia noaiiae roaipu, na Te Rauparaha. Ahakoa, be nui le rikarika ki a ia mo le kohuruianga o nga rangafira whai man ao te Pakeba. Na te aroba ki a ia mo lona kuareianga ki o maiou ture, koia i tobungia ai. He mea hnpu kau ia i runga i te herebere, kei patu ano be kino ke atu niona. I kawea oralia ia ki nga tau wbenua kia mohioiia ai kihai ana mahi he i ngaro i te wbakaaro, a, bei wbakaiupaio i ei ?. a . lu l ? n S ala kci aru « ana be. Ko nga wbiu ia ki a le Paraha, kibai i rahiake i la koutou wbiu kite kaka katua e bopukia mai ana e koulou i te nehenebe. 1 peneiiia ia mete kaka e wbakaaria haereiia ana ki ki le turupou, here ai te waewae kite kprari, Ko lenei mabi tohu a te Ingaribi e*rere ke ana koa i te mahi nanakiao nga Paniora o te \yiwi. Ekore e ata matauria le he, ara na tehea ranei o raua, ole Paniora ote Wiwi te he nui rawa ake, na le mea he ilka nga kupu whakakino i a raua i roio i te " korero mo Haiti." Ko tenei, me whakawbeiai koutou, ehara i le Paniora i le Wiwi i haere mai ki tenei motu, engari ko le Ingaribi. Tualabi o uga boa Ingaribi i. haere mtu ki to koulou wbenua ko Kuki. KaVvemaiana ia i le purapura whai kai, i te rakau whai bua i le kubukuhu oranga tiio te linana. i taua wa taenoatia tenei, liira noa ake riga hakari nunui o te Maori -nga bua o aua kai r kawea mai ra. Muri iho, ka haere mai te Mibinare o te Ingaribi hei wbakakile i le ora mo o koutou wairua; bei ako hoki i a koulou kia wbakamulua te kai tangata. Muri mai, ko nga kai bokohoko o te Ingaribi i runga i le rangimai'ie whiwbi ana'koutou, wbiwlii alia raiou. Muri iho ka eke te Pakeba Ingaribi kite nobo tuturu i roto i a koutou, kia akona i ru«

nga i te rangimarie kia whakatupuria nga wahi o te tahora ki nga hua e bra ai ;te taHaere mai aiio boki i to tatou mala* biapo nui i Ingarangi. ia Kuini nga Kafcaqa nunui. -I baeretiiairaiou bei hoa mokoUF tou mo matou hoki,, bei Kawana i a tatou kia maia ake ai te hunga ponot le hunga pai, kia pehia iioki nga- kai mahi i t« kino, Ko tetahiano o aua Kawana kei a koutou ano i naianei. . . r 5 Ko le rua enei o ona laenga mai ki akouI ton a orokoiaengamai ki koneiako ana ia ia ia ano kite reo Maori, inatau nog, iiua tikaaitariakorero ki a koutou i ; runga i te rangimarie, korero ana, be: boa ki t&toa. be matua kj te tarnaiti.. .Wbakahoa.;i<m«i ia ki ta koutou ahuwbenua ko te ake i a koutou, a ko nga taunga iW o *pq* mahitakaboa kei nga iriii-a, ki nga paraume eraatu mea A i tona haerenga eiiohoipai noa ibo ana koutou,. a poroporoaki, nuiaoa koutou ki aia i runga ite aroha. Wbakawhetai ana koutou ki a .ia. . : Kua hoki mai nei ano ia, oiirakuarere ke.i runga ite kino to koutou abua. ■ Keibea to koutou ahuwbenua o maa ra? Keihea o koutou pataka purenurenai ie witi? Keibea te riwai me era atu kai i kitea nuitia ki runga ki le bokonga. i wbairawa ai te tangata, a kua haere ake to koutou wbsiraws* la nga, me to koutou pai, i tenei, itenei pa, mei mau aua riienga i a koutou. E te Maori kuare, kua huri keneiitemaramatanga; kua parea ketia nei te ra, kua whakaburu kite po! Kua kapea te ahuwbenua, kua paingia ko te mangere. I runga koutou i te whai rawa, ka beke baere kite rawa kore. Ehara i a mateu i akona ai koutou ki enei tikanga be, engari tena ano nga tangata nana etia mahi. Mea ai ratou be boa pai, kaore, lie hoa riri ena ki a matou, ki a koutou. He ki alu tenei ki a koutou,—hoki mai kei boake rawa nga raabara kaeke keitshe. Na, ka takabia le puawai o te rakau. ka wbewhenge haere, ka mate, koia boki ko te takaboatanga, kite kinongia; tquuiia tera e maienoaihov I runga ito koutou-fciuoii te mahi whenua,: e binga koutou,. e penei koutou mete putea iki nei a roto, ia. riro nga kai te tango ki wabo, takibiaranei,ka tangoro baere, a nawai ra ka papu ku kite ; maia ote wbenna, tale mea kaore etabi alu kaie wbawliinakiroto. ~ Na, e munukonako nei koutou kite korero lara, maku hoki letahf korero ki a kotttou. Abakoa he korero tawbito tenei ki a matou kitePukeha, e buu ana ano ki a koutou. I nga | whenlua o tawbili, i nga wbeoua o Paniora o te Wiwi he kuri, e huaina ana to-

iia ingoahe wuruhi. - Haereere tonu taua kuri, i roto i te koraha, i roto i nga kehokeho. Kd iana i pai ai, ko te mangere, ko te tabae i nga mea otona boa, i nga remeif nga bipi.; Na,'•fco.tetaiifcata o ana hjpieniahart tonu ana kite tiaki, he kuri kaba, be kuri oho rere a le tangata ra e whakarile ai hei tiaki mo aua hipi. Haere npatetahi'o aua kuri Maori, kai ticikai bipi i erarigarsij tutataki noa kite wuriihira.a, kiia atuana," Tiirro mai ki an. E noho ana ail iie pai; e bu;i nui nei. au ite .nui 9te kai; be rangaiira pai tbku; he rongonga nokii ki tona reo, he tika no aku mahi, koia i nte au aty te wbare pai hioku, ine te nui 0 le kai;' Habere mai, kia noho tahi taua, kia whiwhi tab! ai taua ki enei mea pai." I te mataiati, ka puta ie kupu whakapai; le kupu wbikadS 0 te wuruhi ra, ka mate nuihoki te wartihi ki te maruluna 0 tie kariobi 0 tona boa tauh'bji: mete roaenetanga 0 nga buruhuru ote Otira, i tetoinga haeretangao raua ka trtiro whakaiau te wuruhi ra kite hoa eh aero tahi ra i a ia, kite noa i tetahi to.hu iti emau ana i le kaki 0 te kuri, a ka ki ake "N?ueaha tena lobu ito kaki?" Ano ko te kuri, "Ko te tohu tena 0 taku hei, na te mea fe herea ana aue taku rangatirai etahi takiwa, kei taburi au kite hgau i ona hoa ake.' Ko taku liara hoki tenei he ngau i etahi o nga boa 0 taku rangatira, ko te mea ia; embebewa ana au, hua noa he hoa riri, koia i tere ai aku nilio kite ngau. He whaki tenei ridku ano ko le wuruhi, " Ekore au e pai kia mau te here ki toku kaki. Ekore au e pai kia puripurilia taku likangaj me ngau noa atu au i aku ano i pai ai. Ekore rawa ; ati je noho huihui ki a koe. I nehe ra mbrbki noa nei, ko au aho taku ariki, a kei au ake ano te tikanga moku." Ka miitu ebei korero, huri ke ana ko le tua, kapea ana nga kupu owha katoa, anga ana te haere ki nga nebenehe kia toroloro noa ki aua wabi mohemohe, mangere ai, ngaua ai *e te hiakai, rite ai anokitonatu oraua. Ko toria peheatanga i irturi ibo kibai i mobiotia. Ko le mea, kibai ano taua wuruhi i pai kite mahi, a kibai i pai kiawhakaboa ki nga tangata noho atu i pabaki 0 ona kainga. E wbakaarohia ana, i; puhia ranei i te lahaetanga 0 nga hipi 0 tona hoa, i mate ranei i te ngaunga noalanga te kuri i korero ra ki a ia, i wbakahoa ra; i mate ranei i runga ite hauatanga, i ie kawenga hiakai, te tukunga iho 0 tona mangereianga, na te mea, ko tana tera i pai ai, a kibai i manaakitea nga mea bei whakanui ake i a i ia. Hei kona ra. Ka buri ' Na Te Reo o Tawhiw.