Untitled

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume II, Issue 7, 13 March 1862, Page 1

"Ko nga pukapuka papai, e penei ana me nga hoa pono; te whakarere i a tatou—te mutu te ako—te whakatina."

Ko nga tikanga a te Kawana, a Ta Hori Kerei, mo nga iwi Maori, e matauria ana, na te mea, i taia kite " Karere Maori" i Tihema 16, 1861, te pukapuka; a, e kiia mai nei ete hunga e mohio ana, kua putaputa te whakapai o te tokomaha. Ka pai pea kia tohutohungia nga mea hori pu i roto i taua tikanga, na to mea, ko tona take tenei, he whakaako i nga tangata Maori, "kia mahi tahi i te pai mo te whenua e nohoia neikia waiho ai ratou " hei iwi hari, whai-taonga, tohunga, akonga ote pai; a, kia purero haere ki te whai-rawatanga." Na, ko te tuatahitanga. " Ko nga wahi o tenei motu e nohoia ana e te tangata Maori, ka wehewehea, kite

riteriga o nga iwi, o nga hapu, o te ahua o nga whenua. 2. "Ko tetahi Pakeha pai, tohulinja kite whakaaro hei hoa mo nga Maori kite hanga ture, kite whakamana hoki,'' ka whakaturia e te Kawaria, a, u ko te ingoa e karangatia mona, ko te Tumuaki Whakahatere." 3. " E tu he Runanga ki taua Takiwa; a, ko nga tangata mo roto, e whiriwhiria i nga Kai-whakarite whakawa." .«■ 4. u Ko nga Takiwa e motumotuhia, ka huaina aua momotuhanga ko nga Takiwa-iti; a, i roto i enei, ka karangarangatia he Kai-whakarite,'' ma nga Maori enei e whiriwhiri, ma te Kawana e whakaae. 5. E whakanohoia tetahi Kaiwhakawa Pakeha, i tenei i tenei' takiwa, ko ia, ko nga Kai-whakarite hoki, hei karanga i nga Kooti, hei whakawa, "mo nga ngangare, mo nga kau e poka ana, mo nga whatiwhatinga katoa o te Ture." 6. " E whakaturia .he Karere, a, kotahi Tino Karere i tenei, i tenei Takiwa-iti ;" ko te tikanga mo ratoi>, "he hamene i nga tangata katoa e korerotia . ana ki nga Kooti o. nga Kai-whakaritea, kite "whakamana i nga kupu whakahau o nga Kai-whakarite."

7* <f Ko nga whaine e utua ana,'' me tuku " ki etahi mea hei whakanui mo te iwi" ma te Tumuaki-whaka-haere, ma te Kai-whakawa Tuturu ranei e pupuru, " rite noa te wa hei whakamahinga mo aua moni." 8. E whakaturia he Kura ki nga Takiwa Maori, ma nga tangata Maori " e utu tetahi wahi o te takowha mo nga Kai-whakaako " ma te Kawana e utu te toenga. 9. E whakanohoia ki ia ki ia Takiwa tetahi Rata Pakeha, kite hiahiatia e nga tangata Maori, ko te takowha mona ka whakaritea e te

Kawanatanga; otira, "ko nga tallgata katoa e mea ana kia mahifii ratou e te Rata, ine utu; engari, ma te Runanga e whakaatu te nunga e tino rawakore ana, kia whakakorea he utu mo ratou." 10. Ma nga Runanga e u whakaoti nga ngangaretanga katoa mo nga whenua; a me mahi he Rehita hei tuhituhi i nga korerb mo nga whenua katoa i roto i te Takiwa o taua Runanga." . Ko nga mea nunui i muri iho o eria hei tino whakaaro mo nga hoa Maori, ko " Nga Ki Runanga" whakatakoto i nga Takiwa i roto i te " Ture Tikailga Whakawa ki nga Takiwa Maori," mete u Ture Tikanga ki nga Takiwa Maori." Na, me whakahua nga Takiwa, me nga ra i whakaaetia ai " Nga Ki Runanga," kia ata matauria ai e te tangata Maori, kia anga- ai hoki ta ratou titiro ki nga " Karere" kua tukua atu ra ki nga riri kainga Maori, ko te roanga noki o nga korero kei reira.

Nga Ki Runanga, Ko te ki whakaae mo Waikatowhakarunga kia iri ai ki ruuga kite "Ture Tikanga Whakawa ki nga Takiwa Maori," mete " Ture. Tikanga ki nga Takiwa Maori," i puta i Tihema 16, 1861. Hanuere 3, 1862. —Te Ki i iri ai a Waiuku i runga i te " Ture Tikanga Whakawa ki nga Takiwa Maori," mete " Ture Tikanga' ki nga Takiwa Maori/' Hanuere: 8, 1862.—Tokomaru. " 8 " —Waiapu. " 16, ■" —Waikato-whaka-raro. " 25 " —Tokerau. u 25: " —Mangonui. Maehe 7, " —Ahuriri. u 7, -Mariawatu.. " 7, ** of Plenty. u 7? " -r-T^aihou.'

' Terapea e patapatai ngatangata Maori, me pehea te whakamahinga 0 tenei huri nui ? Ka naiea atunei, e whakatuturia he Apiha Pakeha, Maori hoki, ma ratou e whakahaere ng?i tikanga e paingia ana e te Kawana; a, ma ratou, e ata tohutohu i roto i nga wa, nga whakainaenetanga mo te Ture, kite kitea e whakateinetene ana tetahi wahi.

Me whakahuahua i tenei wahi nga ingoa o nga Rangatira Pakeha kua oti te whakatu i roto i te Tikanga hou:— Te Karaka, Hori, kaumatua, Tiirauaki whakahaere, mo Te Waimate, Tokerau. Te Karaka, H., Kai-whakamaori, mo Te Waimate. . Te Wiremu, E. M., Kai-whakawa Tuturu, Te Waimate. Te Wataringi, he Rata, mo Te Waimate. Te Karenene, J. R., Kai-whakawa Tuturu, mo Hokianga. Te Waiti, W. 8., Kai-whakahaere Takiwa, mo Mangonui. Te Meiha Piiri, Kai-whakawa Tuturu, mo Waiuku. Te Kingi, Kai-whakamaori, me Waiuku. Te Amutiti, Hemi, Kai-whakawa Tuturu, mo Waikato-whafca-raro. To Kohi, Hoani E., Kai-whakawa Tuturu, mo Waikato-whaka-runga. Te Karaka, M., Kai-whakamaori, mo Waikato-whakarunga. Te Roea, Hori, Kai-whakawa Tuturu, mo Taupo. Te Kanara Rahara, A. H., Tumuaki whakahaere, mo Ahuriii.

Te Pura, W. L., Kai-whakawa Tuturu, mo Otaki. Te Peka, W. 8., Kai-whakawa Tuturu, mo Rangitukia, W aiapu. TePahana, Kai-whakamaori, Kai' whakarite Kura, mo Rangitukia, Waiapu. Te Peka, C, P., Kai-whakawa Tuturu, mo Turanga. Ko nga tangata Maori e mail ake nei nga ingoa kua oti hoki te whakatu:— Taetwa o Waikato-whakakaro . Te Takiwa-iti o Taupari. Ko nga Kai-whakarite-whakawa— Ko Waata Kukutai Tamati Te Momi Te Putu Te Tumuaki o te Runanga— Ruka Tauroa Tokoono nga Karere Te Takiwa-iti o Te Akau. Nga Kai-whakarite-whakawa— Kepa Te Apa Tamehaaa Tanui Hoeta Paerangi Te Tumuaki o te Runanga— Hami Whakatari Tokoono nga Karere. Te Takiwa-iti § Whaingaroa. Nga Kai-whakarite-whakawa— Hetaraka Nero HakopaTe Wharengori Te Tumuaki o te Runanga— Hone Pirihi Tokorima nga Karere Te Takiwa-iti o Kohekohe. Nga Kai-whakarite-whakawa— Wiremu Te Wheoro Eraihi Makomako Nga Tumuaki o te Runanga— I Tipene Hori Aripata Noa Te Tawharu Tokoono nra Karere

j Waiuku. Nga Kai-whakarite-whakawa^—. Ahipene Kaihau Hori Tauroa « Te Hunga-tirotiro— Tipene Te Tahua Maihi Katipa Nga Kai-tuhituhi— WiremuTauroa Kerei Ahipene Tokowhitu nga Karere Te Takiwa ki Toeerav. Nga Kai-whakarite-whakawa-Tamati Waka Nene Kingi Wiremu Tareha Wiremu Hau Hemi Marupo Maihi Kawiti Hira Mura Awa r Rangatira Moetara Arama Karaka Pi Aperahama Taonui Hare Hongihika Kai-tirotiro—

Papahurihia E rua tekau o nga Karere Tera pea e ahuareka nga kai korero ki nga kupu whakahaere o te whakakitekitenga o Kawana Kerei ki nga iwi o Tokerau me era atu wahi; ai, ka mea atu nei ano ki nga Kaititiro, me anga to ratou rapu ki nga wharangi o nga nupepa o mua atu, na te mea, ko te roanga eta o aua korero. Te Takiwa ki Tokerau. Ko te Kawana, hafere tahi i a ia, a te Tienara Kamerona v a Te Pokiha, 1 ino Kai-tuhituhi o Niu Tireni, i u atu ki Tokerau i te 5 o Hanuere j a, <l i te ata o te Wenerei te 6 o nga ra ka haere ki uta j a, mene katoamai te iwi, nga Pakeha me whakataetae ana ki a ratou ano i runga i te whakahoporetanga kite Kawana."

I te anganga atu ki Te Waimate, umere tonu te mano; a, ko te kaiarataki i a te Kawana, e wha rau (400) u o nga Maori i runga i te hoiho, e toi-whakahoia ana," a whakamoiritia ana te Haki o Ingarangi. I te taenga ki Hokianga, tl ka rangona kite wheorotanga o te purepo, kite whakarurunga pumaori a, no te unga o Kawana ma ki Te Rawene, "ko te tawhiri mo ratou ko nga hoa, he tutu ngarahu," kotahi mano e rima rau (1,500) te hui o konei ki a te Kawana. Waikato-whakararo. I Waiuku, i whakataua mai a Ta Hori Kerei, Kawana, me ona hoa " e te mano, nga Maori, ngji Pakeha, a karangatia ana i runga i te whakaaroha te hokinga mai ki Niu Tireni. Oti ka oti tera', ka arataldna kite Teneti nui i ata hanga mo te taenga ona, haere ake nga Pakeha me nga ; Maori i te kirikiri o taua whare kotahi ma rima (150)." Ko nga tino rangatira Maori i maimai aroha ki a, te Kawana; ahe Pukapuka maiowha to nga Pakeha i tukua ki a ia; ko to ratou'mihi i whakahokia e te Kawana i runga i te humarie."

I Kohanga te kainga Mihinere o Te Manihera, Ahirikona, " e noho tatari ana i reira nga Maori kite putanga o te Kawana, pae tonu te mea tane ki tetahi taha o te ara haere atu, pae tonu te wahine mete tamariki Kura i tetahi taha: a, whakakoakoa ana te whakametienga ki te hokinga mai o to ratou Matua," — nui atu. Ko te manaakitanga o te tangata ki Waikato-whakararo, mo te taenga atu o te Kawana, me titiro e te kai korero ki nga ki o nga tino rangatira o Waikato ite turanga ai kite taki i

a Kawana Kerei. Ka tukua atu nei etahi kupu

" Haere mai e te Kawana ki Waikato; kite whare kua pakaru; kite ara kua ururuatia.; kite taiepa pakaru. Haere mai ki nga hipi kua marara. Kahore he kai-tiaki mo nga hipi, koia i marara ai. Haere mai ki ou nohoanga;—haere mai ki uta," tl Ka karanga atu au ki taku hoa ki ate Kawana, —haere mai. Haere mai i te pai i te aroha, i runga i nga kupu a Potatau,ahakoakua mate ia, te ora nei nga ki. Haere mai i te marie e te Kawana kia kite, kia kite atu." u Haere mai e taku papa ki Waikato, kite awa kua pouri; otira, whakamaramatia e koe. Kawea mai au tikanga." " Haere mai ete Kawana. Kawea mai.te Ture; ahakoa kua popopopo, mau ano e whakahou Kawea mai hei rongoa, ake ake." " Haere mai ete Kawana. Ko te mea tika ano tena, ko te mea hei whakatupu i te pai, ara, ko te Ture. Maku e koiii ki taku kete, kei ngaua e te huhu." " Haere mai e taku hoa e te Kawana, me to tikanga. Kua mahia e koe nga mea o roto, kua taha ki tera, ki tera; e whakawhiwhia ana e koe kite pai." " Haere mai e te Kawana. Haere mai mete atawhai, mete aroha;— haere mai ki uta; kua pakaru i a koe te toa o te taonga." '' Haere mai e te Kawana. Haere mai, kia rongo koe i nga korero o tenei runanga; a, kawea mai e koe te kupu pai mo Niu Tireni puta noa." Na, ka kitea e te kai-korero i ruarua nga wahi kua oti te momotu hei Takiwa, hei Takiwa-iti; otiia, kauaka e whakaaroa, ko nga iwi nonoho anake o aua whenua ka oti te wha-

kahua, i whakaae nui ki nga Tikanga liou; haunga ra mata ena, —lie tinx ke atu nga wahi, kiano i panuitia kua pa kite mahi, a, kua takitutu. nga runanga, me nga Kura, kua oti hoki nga tikanga mo nga huarahi* Kua tukua atu nga mea owha noa ki nga Takiwa Maori mo nga Kura; haere ake mo Ptotorua £2OO, mo Tauranga £3OO ; a, kua puta te kupu mo nga owlia noa, mo etahi atu Takiwa, ka wliano ka oti.

Na, ko nga huarahi i.nga whenua o te tangata Maori, he liira nga iwi e tino hiahia ana kia pa ratou ki ia mahi ; ina nga wahi, ko Tokerau puta atu, ko Kaipara, ko Mangonui; otira, ko te mea i nui ake i roto i te korero huaralii, ko te tikanga o nga iwi o Rotorua, o Waikato-whaka-raro, kia whakapuaretia nga ara ki o ratou na papatupu. Kua oti te whakarite nga moni £SOO kia puta ai te tikanga pai o Wirerau Nero,te tuhononga o Waikato ki runga ki Wliaingaroa kite huarahi ata«ihua. Mea ai rnaua, nui atu te tika o te whakaaro o Wiremu e mea nei. kia timata taua mahi i nga pare-; parenga- o te awa o Waipa, ki Wai-kato-wliakarunga. Kia mea atu e .rnaua i konei, " ko nga tangata, hui katoa, i roto i nga kalia o te Takiwa ki Waikato-wha-kai aro i whakaritea ra e te Ki Uunanga i naia tata nei, 3585; ko nga mea i rere ki waho i enei, e ki ana a Amutiti, 688, hui katoa ki tera hunga i Paelai; ko nga mea i mau mai, e ae ana Id a te Kawana, 2697." Ka tika pea kia tatau haere i nga wahi o nga iwi i hopu nei i nga ture hou o te Kawana, o Ta Hori Kerei, ko te take, he huliu mai, kia ata kitea i te tirohanga kotahi, te hikoi-nga-wae o nga hoa o te Kawanatanga.

Kua oti auo te whakaatu a Tokerau, a Mangonui, a Waiuku, a Wai-kato-whakararo, me apiti hoki etiei : ko Whangarei, ko Kaipara, ko Hauraki, ko Whaingaroa, ko Aotea, ko tetabi wahi o Kawhia me Taupo, ko nga Takiwa o Tarawera, o Rotorua, o Kotoiti, o Rotokakahi, o Tauranga, o Whakatane, me tetahi wahi o Waiapu ki Hangitukia. Tera attt ano etahi wabi, beoi, me kati i enei hei whakamobio kau i te rau.