"KIA WHAKAKOTAHITIA TE PAKEHA ME TE MAORI."

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 11, 15 August 1861, Page 1

"KIA WHAKAKOTAHITIA TE PAKEHA ME TE MAORI."

No te 25 o Mei, i tuhituhia e te Kawana tetahi pukapuka ki nga Rangatira o tona Runanga, hei whakamohio i a ratou ki ana whakaaro mo nga mea tika kia whakaritea mo a tatou hoa Maori, ua ka taea nga tikanga o te rongo-mau. Ko taua pukapuka i tukua atu I i te Runanga Nui; a kua mea mai nga Rangatira o taua Runanga, kua tono mai ki a Kawana, kia whakamaoritia ano tana pukapuka, kia tino kite ai nga tangata Maori, i nga whakaaro, me nga liiahta a te Ka-

wana. Na konei ka panuitia taua reta inaianei. XA TE KAWANA PUKAPUKA. 1. No te mea kua tata tenei kite huihuinga mai o te Runanga, e tika ana kia wliakapuakina atu e an aku whakaaro mo nga mea Maori. Otira, ekore e puta taku korero ki nga mea ririki; kati ano i nga mea nunui, i nga mea taimaha, hei tirohanga ma te whakaaro. 2. Ko nga tangata Maori e rapu ana i tetahi tikanga-kawanatanga mo ratou, ekore rawa e tahuri mai ki a tatou hei hoa-mahi, i te mea e tu toau nei tenei mea-whakatupato, te tikanga Kingi Maori. Otira, ko tena kia mate, kia tino whakauria hoki te mana o te Kuini, i reira, ka timata rawa te malii i roto i nga tangata, i tetahi tikanga ture, e whakapamgia ana, e whakaaetia ana e ratou. 3. E whakaae tonu ana au kite kupu a te Runanga, e ki ana, " kia whakatakotoria nga ritenga pai mo nga Maori, i runga ano i to tikangawhakaae; a kia tukua iho ena ritenga ki a ratou, ma ratou hoki e tiaki, e whakamana." Tetahi, kia takoto nga robe mo nga whenua nui o nga I\vi Maori; a kia whakaturia tetahi Rangatira Maori, e hia ranei, ki roto ano ki aua rolls, hei kai-tuhitnhi, hei kai-korero kite Kawanatanga. Tetahi, kia whakaritea tikatia nga Runanga Maori, kia whai mana ai te whakatakoto tikanga mo n tr a mea ririki o tona Tiriwa? a kia whakatuna tetahi K.ooti hei whakamohio mai i nga tikanga o nga Iv/i Maori, kia tuhituhia hoki kite pukapuka. 4. Koia ahau ka mea ai, kia tuhituhia he pukapuka ki nga rangatira o nga tino kainga Maori kia mohio ai ratou kite taima mete whenua e huihui ai e Runanga nui e haere

ake nei: me tono hoki ki nga Iwi, kia tukua mai etahi tangata whai mana. hei korero mai i nga whakaaro a te nuir.ga: me whakaatu hoki ki a ratou i nga tino mea e pa: ai te Kawanatanga kia waiho hei whakaaronga ma ratou. Ko etahi o nga mea pera, koia enei ka tuhitukia atu nei:— I. Mo nga Whenua nui ka oti te karanga, e whakaae ana ranei nga tangata o aua whenua, kia whakaturia tetahi rangatira hei kai korero mo ratou, mo te Kawana: a e rongo ranei ratou ki tana mana? 11. Ka whakaaetia ranei tetahi Apiha o te Kawana kia haere i roto i a ratou, hei koa korero: a ka rongo ranei ki tana reo? 111. Ko tewhea ta ratou e pai ai mo nga Kai-whakarite Maori: kia whiriwhiria ranei ratou e te Runanga, a kia tukua mai ki a Kawana | kia whakaaetia: kia waiho noa iho rauei, ma te Kawana anake e kara- | nga, pcna me tenei inaianei ? IV. Ka whakaaturia ranei nga kamga o nga Hapu katoa o te me nga tangata hoki i roto i aua liapu, me Pi ingoa o a ratou tino Eangatira? Na, ka oti tenei, ka whakaae ranei kia tuhituhia ki roto kite pukapuka ote Kawanatan»-a, nga rohe o nga whenua o in hapu,' oia hapu 5 mete ingoa o iio"a Rangatira e pai ai ratou kia waiho hei Kai-tiaki mo ena whenua? Me wluikapumau hoki te kuuu ki a ratou. 1110 nga whenua i roto ano i aua rohe, kia kaua rawa e hokona me kore tc whakaae o nga Kai-tiaki ka whakaritea nei? Y. No te mea e ririte tahi ana te tini o nga Rangatira, ka nui rawa hoki ta ratou puhaehae tetahi--ki tetahi, e kore pea e tino whakaaetia e ratou tenei tikanga aku, mo tj Rangatira kotahi ranei, mo nca Kaiwhakarite Maori ranei. Otira, kite

mate enei tara, ara, kite watea tenei huarahi, i reira ka ngawari noa iho te mahi o te Kawanatanga raua ko te Iwi Maori; me tona tukunga iho hold, —te kakenga haeretanga o nga tikanga whakawa katoa. VI. Tetahi mea uaua rawa, koia tenei, ko te whakautu. i nga Kaiwhakarite Maori. Inaianei, ko etahi o ratou e utua ana kite Tekau Pauna (£10) mo te tau, otira e kore tena e nui mo nga tangata pai: a hei nga utu nui ake e hoatu ana ki etahi rangatira, ka tupu te hae mete ngakau pouri o etahi atu. Engari, ki te takoto he tikanga-whiriwhiii mo nga Maori, ka tangohia hoki e ratou, (mete tuku mai hoki i nga tangata ki a Kawana, kia whakaaetia, kia whakaturia,) i reira ka ngawari haere te mahi whakariterite. VII. Ki taku whakaaro, heoi ano te mea nui rawa, e kore ai nga tangata Maori e kake, ko to ratou tikanga maori mo nga whenua : a ka nui taku hiahia kia whakaae mai ratou, kia tuhituhia katoatia nga whenua o nga hapu kite pukapuka ote Kawanatanga. Kia oti tenei, ka haere ake pea kite wawahi marire mo ia tangata, mo ia tangata, a ma reira ka mutu pu te ngangare mete whawhai, me ka hokona tetahi wahi ete tangata nona. VIII. Kite pono to tatou hiahia, kia tino mate te ritenga Maori mo nga whenua, kia tukua hoki te Ka-rauna-Karaati mo aua wahi, na, me whakarite mai te mana ki tetahi tangata, hei mahi i tera mahi: kua nui hold te raruraru i Whakatu, i Akaroa, i Otako, ina te kore ritenga pera. Na, ka kore e pai te Runanga, ma te Kawana tenei e mahi, heoti ra, me waiho marire kia whakaarohia e te Runanga nui o te Kuini. IX. Kua puta mai te whakaaro a nga Tino Kai Whakawa tokotoru, mo te whakaturanga i tetahi Kooti

hei whakawa i nga tautohenga katoa 1110 nga whenua e takoto tonu ana i runga ite ritenga Maori. Kihai i ata oti i a ratou: otira, ki taku whakaaro, ma tetalii Tino Kai-whakawa, e noho nei i Akarana, e whakarite tetahi Pakeha rangatira hei whakawa, a mana e karanga nga Kaiwhakarite Maori, kia tokorua, hei. hoamona, ekowhiti hoki te tekau uia lua. Ki au ia, nui ake te pai o tenei tikanga whakawa i ta te tekau ma rua anake ; engari, ma nga Kai-whakawa e whakaaro. Otiia, kahore rawa he kaha o tenei tu Kooti, e kore ra e whai mana, me kore tana tikanga me tana kii, e nga kai tautohetohe katoa. Tera ake pea, ma te roa ka whai kaha ai. X. Kite mea ka tino tahuri •te Kawanatanga kite whakakake ite Maori, me whakarite mai nga Apiha reo-Maori kia tokomaha noa atu. Inaianei, no te rerenga ketanga o te reo, heoi ano nga kai korero ki te Maori, ko nga Minita anake, me nga Pakeha torutoru noa iho, a lie takitahi o enei e pai kia tomo kite Kawanatanga. No konei, e kore e tino mohiotia ta Kawanatanga i nga whenua mamao, no te ruarua o ana Apiha hei kawe tikanga ki nga tangata. XI. Tirohia etahi o nga whenuatangata, a Hokianga, a Kaipara—kahore o reira Kai-whakawa Pakeha. Ko etahi atu whenua, me Taupo, me Ngatiruanui, me Taranaki, mete taha kite Ea-whiti, kahore ano i ata tirohia e tetahi Apiha o te Kawanatanga. Ko nga tangata o era whenua, kihai i tino mohio, he tamariki ratou no te Kuini, ka whakaaro hoki, kua wareware noa iho te Kawanatanga; ki a ratou.

XII. I tetalii taha o Amerika, me etahi atu whenua e noho tahi ai nga Pakeha me nga tangata Maori, kua takoto lie tikanga-whakaako mo nga Apiha e waiho ana hei kai-malii mo te Kawanatanga; he mea whakatupu hoki. Na, ka tan te whakaaro o te Kawanatanga ki ana Apilia hei torero, hei tuhituhi ki a ratou i nga mea katoa e tupu pai ai te Iwi, mete whakamana tonu oto ratou reo. I Niu Tirani, e kore e ahei te Kawanatanga te whakaoti i tana mahi, no te torutoru noa iho 6 nga Apiha mohio hei whakamahi i nga tikanga i roto ite Maori: no tie timatanga ra ano tenei he, a mohoa 110 a nei, E kore e taro, ko te tokomaha o nga Apiha o naianei, ka riro atu ranei, ka mate ranei; a, me tiki atu ki whea he tangata matau hei whakakapi i to ratou turanga? Koia au ka mea ai, kia tino wliakahoutia te Whare o te Hekeretari Maori, kia whakaritea he mahinga hou, a kia whakanuia hoki te utu mo nga Apiha e pono ana, e mohio ana ki taua mahi. Me kore he ritenga pera, e kore rawa e ahei te Kawanatanga te whakaoti tikanga mo te iwi Maori, ekore ano hoki e whakaponohia tana mahi e taua iwi. XIII. Tenei hoki tetalii whakaaro aku kia ata tirohia e la Runanga, ara, te whakatu i tetahi Kura Nui, hei ako i nga Kai Whakarite Maori ki nga tikanga ote Ture. Ko nga taitamariki Pakeha hoki, e hiahia ana kia tomo kite mahi maori a te Kawanatanga, me tuku mai ano ki taua Tuihana (Kura Nui) kia whakaakona ratou kite reo maori, kite aha, kite aha. XIV- No mua ake nei, kua waiho te whakaakoranga o nga tamariki maori ki nga Hahi anake ; a, no reira kahore ano i nui haere te whakaturanga o nga, Kura. Kahore rawa he kura ki raro atu o Akarana;

kamaha hoki nga whenua tangata, penei me Ngatiruanui, kahore 011 a kura; a, kotahi touu te kura e whakaakona ai nga ritenga o te ngakiwhenua. Na, me whakaaro te Ka wanatauga kia whakaakona ona tangata ki nga mea whaka whenua; mete Halii hoki e whakaako ana ki nga mea whakawairua. XV. Kia whangaia nga tamariki, kia kakahuria, e kore e taea, i te malia o nga Kura : engari, me whakarite nga Kai-whakaako (nga mea mohio hoki ki nga tikanga ngakiwhenua), kia noho tuturu i te kainga Maori. Kia pera, ka kawea rawatia atu te matauranga kite kainga ote tangata; ekore e tangohia kautia mai nga tamariki ki tahaki mo tetahi wahi potopoto, a ka mutu, ka whakahokia atu ano ki tona iwi. mahi toim atu i ana ritenga tavvhito. XVI. Kote tikanga Hoko-whenua, me vvhakarite ke. E kore tenei e korerotia inaianei, no te mea kua oti katoa aku whakaaro te tuliituhi kite Runanga o te Kuini, i te 29 o Hepitema, 1859. XVII. E kore rawa e kake te Maori, ekore rawa e mau tonu te rongo, me kore nga rori (nga huarahi). Me hoki ete hunaaga nga moni mo tenei mahi: ehara i te mea kia tino whakaotia nga huaralii kite kowhatu. Ileoi ano : ka mutu. Ko te huihuinga tenei o aku whakaaro : 1. Hei te Runanga mo nga Maori e haere ake nei, unuhia mai a ratou tikanga pai, me nga mea e hiahiatia ana e ratou, hei toliu mo te whakaaro 2. Kite mea ka whakaae mai ratou kia whakaturia etalii Rangatira (ara, nga tangata e paingia ana e ratou) hei. kai-korero kite Kawanatanga, me hoatu ki aua rangatira te utu tika. 3. I nga whenua ka oti te whakatu he Rangatira pera, me whakarite

hoki tetahi Apiha Pakeha hci kaiwhakaako mona, kia tika ai tana mahi i te Ture. 4. Mo nga whenua ekore e tango i tenei tikanga, me whakatu he Kai-whakawa Pakeha, hei whakaako i nga llunanga, hei haereere hoki i taua whenua kite whakawa, me tetahi Kai-whakarite Maori hei hoa mona. Me whakarite hoki he Porihimana (katipa) mo nga tiriwa pera. 5. Whakaritea tikatia nga Runanga kite tikanga ate Ture : tukua atu ki a ratou te mahi i nga Ture iti, mete whiriwhiringa i nga Kai-wha-karite Maori, otira, ma te Kawana ano e whakaae ki aua tangata, me aua Ture. Kia oti aua Ture te whakaae, ma te Kai-whakawa Pakeha ratou ko nga Ateha e whakarite. 6. Wahia te whenua Maori kite ritenga o nga Tiriwa; a, whakaritea he Apiha Pakeha hei noho i tenei tiriwa, i tera tiriwa. 7. Whakaturia tetalii Kura nui, hei whakaakoranga i nga i\ ai-wlia-I karite Maori Id nga tikanga katoa a te Ture; i nga taitamariki Pakeha hoki, e mea ana kia whakaakona ratou mo te mahi-Maori. 8. Whakahoutia nga tikanga o te Whare ote Hekeretari Maori: kia tokomaha hoki ona Apiha. 9. Whakaritea nga Pukapuka nui, kia tuliituhia nga whenua o nga Maori ki roto, mete ingoa o nga Kai-tiaki kua oti i a ratou te whiriwhiri: me kii rawa atu ki nga tangata, ekore ra e hokona e te Karauna nga whenua kua peratia, me kore te Avhakaae o aua Kai-tiaki. 10. Hanga tetahi Ture hei whakatikatika i te hoatutanga o nga Karauna Karaati, kia whakakahor etia ai te ritenga Maori i runga i nga whenua. 11. Whakatuturia tetalii Kooti hei whakawa i nga tautohenga whe-

nua o nga Maori kite Karauna, ranei, ki a ratou whaka-tangata Maori ano ranei. 12. Wliakariteritea he Kura mo nga kainga Maori, mete wiiakaako i nga tangata kite ngaki pai ite oneone. 13. Whakalioutia te tikanga Ho-ko-whenna, kite ritenga o talui pukapuka ki tawalii, i te tau 1859. Kati ano te liokohoko inaianei, hei nga walii anake kahore ano i pangia e te raruraru. 14. Taliuri kite lianga huaralii (nga rori) i waenga rawa o nga whenua Maori : erangirangi tefcahi kia na roto o Waikato, puta noa ki Taranaki, tae tonu. atu ki Whaaganui. Ka T. Koa Paraone, Te Kawana. Wliare o te Kawana, Akarana, Mei 25, 18G1.