KUPU WHAKAMAHARAHARA I NGA TANGATA MAORI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume VI, Issue 17, 15 August 1859, Page 1

KUPU WHAKAMAHARAHARA I NGA TANGATA MAORI.

Upoko 2. Otira, ehara i te mea ko nga wahine anake e mate ana i te kore kai pai mana. E kaha ana ano etahi o ratou, e whanau ano be lamariki mana. maha noa ibo. Ko tenei, whanau hoki, ka pehea ? Ina hoki te noho i le ao maori. Kua whakarongo atu matou ki ta lenei wahine Maori ki ta tera wahine Maori ka tatau i runga nga matikara o tona ringaringa, ko nga lamariki i whanau i a ia, engari, ko te mulunga tonu tenei, Kua malemate. Ina te whakaaroha! Kei etahi ka lokowhilu pea i whanau ora mai, tokowha lokorima kua male. Na, he aha rate take i penei ai nga lamariki te matemate ? Kahore i penei ki etahi whenua, a ka taea ano hoki te mea kia kaua hoki e penei ki Niu Tirani nsi. Ko le lino lake i matemaie ai nga poiiki me nga tamariki Maori, he kai kino i te mea e whakamuiumutu ana te ngote ki le uo le whaea. Kua wbakarilea eTe Atua he kai pai ma le poiiki i tona whanauianga, koia ra hoki kolewaiu o lona whaea. He mea ano ra ia kahore he waiu ole whaea, na, ka pera le wahine Pakeba

ka kore ona waiu, ka tukua te potiki ki tetahi wahine ke hei whangai, a, kci te mea kahore ona rawa hei utu kite whaea whangai, na, ka whangainga tana potiki kite wain kaii, he moa whakananu kite wai maori, ko lona kai pai hold tenei, tuku atu ka pakeke te lamaili, kawfiaiigainga kite ararutu, kite paraoa paare, kite taro ranei, he mea whakamakuku ki le waiu, engari, ekore e hohoro le whangai kite poaka ki le riwai, ki etahi kai maro ranei, engari, kia lupu ra ano nga niho kopua katahi ka hoaiu te kai pera. Kite mea ka whangaia ano eia ki nga kai maro, ka pangia ano tana lamaili c te male e pa nei ki nga poiiki Maori, ara, e te mate kohi kiko, ki la te Maori karanga. Kei nga pa nui o Ingarani he lino rawakore eiahi o nga wahine, he noho kino le noho, he kuparuparu he whakaaro noa iho hoki, na, e pa ana ano lenei tu mate ki o ratou tamariki. A, he aha ia nei le take? Koia ra lenei ko le puku o te tarnaiti kaore e pai ki te kai ka whangaia mai, ko taua kai hoki kaore e meinga hei whakakaha i tona linana, engari ka takoto kino noa iho ki reira whakaiupu ai i ie male. He maha nga tau i tiroliro ai matou i te turoro tamariki Maori, na reira i tika ai te whai kupu ma matou mo o ratou tu male. Male ake, tekau nga tamariki, loko-iwa o taua tekau he kai kikino te take i male ai. Kei eiahi, ko te whaea i whakalikia kite kai ite mea e hapu ana, taea noatia te whanauiangamai o te tarnaiti, a i te mea hoki e whangai ana i taua poiiki ki lana u, kahore hoki i ora i te kai, na, ngote noa te lamaili, kahore kau he waiu] na ka tangi, ao noa po noa, heoi, ka aroha te whaea kite tangi o lana lamaili, le mohio hoki ia kite lake i langi ai, heoi ka whawhao i tona waha kite riwai ki le ikaj le mea kahore and kia whai niho noa hei ngau ngau. Na, ka takoto noa iho taua kai maro ki roto ki tepuku, roa noa, whakatupu ai i lemate. Tupu ake ko le kiri ka hei timaianga, nawai a ka tuoi haere nga waewae me nga ringaringa, ka telere le puku ka maro hoki, ko nga kamokamo hoki ka roroa haere ka lorotika tonu, muri iho ko te wharo, ka koiheihe hoki te manawa, ka ka tekiri; na, ka hia ranei nga marama nga tau ranei ka hemo, kei te kaha hoki o te tarnaiti le tikanga e hohoro ai te weto, e roa ai ranei le okenga. Me he mea ka tirohia te puku ote tarnaiti i muri ole hemonga, tena e kitea, he komaoa kau ano, kua lakoto hoki te kai ki roto kite puku, wiki noa wiki noa, no ka hahana noa, no ka komaoa noa, a lona mutunga koia lenei, kua mate i te kohi kiko, ara, tona tikanga, i te kai kino.

Nj, kahore ranei e taea te kimi tetahi tikanga whakamutu i tenei take e huna nd i te iwi Maori kia ngaro? Tena ano ra pea. Tena tatou ka titiro kite maha o nga puhera witi e whakatupuria ana e te Maori i rolo i nga tau katoa. He nui ano ra pea te witi ki Waikato,mehe mea e waiho anaelalu hei oranga mo nga wahine me nga tamariki o tera wahi, tena e whai oranga mo ratou katoa i te hotoke, a ka nui ano hoki nga toenga hei hoko atu ki tetahi moni mana, hei hoko i nga lini mea e manakohia ana e te Maori, me whakarere ano ia nga mea hangahanga noa e whakapaua kautia nei o ratou moni inaianei. He luhitnhi ta malou ki nga Rangatira o Waikato, ki nga Rangatira hoki o nga wahi katoa e whakatupuria nei te witi, kia ata hurihuri koutou i tenei mea. Inaia tata ake nei, ka ui atu malou ki tetahi Rangatira kaumatua o Waikato,—He aba nga kai ma o koutou wahine ma o koutou tamariki i roto i tenei hotoke? ka ki mai: He riwai anake. Ka uia ano e malou. He riwai pai ranei? ka mea mai ia -Kahore. he riwai kikino, he ponaho. Ko te kai nei ano ra tenei i a koutou imua, ka rua tekau nei nga tau ka pahemo, i te takiwa kahore kau ra a koutou parau, a koutou hoiho, a koutou mira, a koutou moni ranei hei hoko. He whakaaroha to matou ki a koutou i taua takiwa, ko lenei, hengakau tua riri toniatou ki a koutou, ara, ki ngataane,engari e whakaaroha ana ano e pouri ana hoki mo nga wahine mo nga tamariki kangaua neielekai kore. E riro ana koia ite aha nga moni e laka mai ana ki a koutou, utu o nga witi o nga kaanga e hokona nei e koutou ? E pau ana ra i le hoko kaipuke, waka, hoiho, paura, pu, aha, aha. He mea pai ano etahi o enei mea, a he tika ano hoki kia biabiatia e te tangata, lenei ia te he, ko te meatanga ko enei taonga ki mua, ko etahi mea pai ake ki mini. Olira, rite tahi ia te whakaaro o nga taane o nga waliinc ki tenei mea. Ka mahi ratou. a marama noa marama noa, ki le kohi moni, ka kai hoki i te kai kino noa iho, kia taea nga rau pauna e rua e toru kalahi ka hokona ki to kaipuke, kite hoiho, kite aha ranei. Te rironga iaia o tona taonga iwhakamatea e ia, na, kakawea eia kite kainga ; tae pai atu, heoiano, ka hari ka talu te ngakau. Otira, me ki koia, ko nga taonga nui raw a ranei enei ? Tena, ko tehea koia te taonga nui, ko te kaipuke ranei rau a ko te hoiho, ko te ora ranei raua ko te nui haere o te iwi i runga i tewbenua? Heoi nei rate taonga nui mote tangata ko ana tamariki. "He koba cna, he taonga putuau na Ihowa nga tamariki." Ka wlu-

wlji te tangata kite taonga, aka rongo tana wahine me ana lamariki i te mate i runga i tana whiwhinga, ehara tenei i tewbiwbi pai, engari hci he tena h§i kino mona. Kei tona ra e haere atu ai ia i te ao, ngaro atu ia ngaro atu hoki tona ingoa, kahore kau he lamariki hei atawliai i a ia i tona koroheketanga, hei pupuri hoki i te whenua i muri i a E mohio ana ano nga Rangatira Maori ki tenei mea, a pouri noa iho hoki ratou i te ngaro haere o nga lamariki kite I mate, otira ehara i Te Atua nana i mca kia mate ratou, huaio na te kuare ano na te whakaaro kore ote tangata. Ekore koia koutou nga Uangaiira me nga kai whaka; ko Maori e kimi tikanga hei wbakamutu i tenei kino? Engari kei Turanga c whai kau ana nga tangata Maori, he nur* hoki te wain i a ratou, a e hanga rohi ana hoki nga wahine, he kohua nei te mea hei tunu ; heoi, ka tokomaha haere ano nga tamariki Maori o era wahi. Kei Otawhao hoki kei le kura oTe Mokena e kai ana nga tamariki i le waiu i nga ra katoa, taka noa te tau; na, i roto i nga lamariki 84 e ora ana, ka kotahi rawa ano ka mate ile tau kotahi. Kei te kainga Maori, kei nga wahi e kai nei nga tamarik?i te riwai anake ite kaanga pirau, ka kotahi te mea ka mate i roto i nga lamariki 3i. Kei Airana i kino iho te kai ole hunga rawakore i o to Ingarani rawakore, he riwai anake hoki te kai i te Raumali i te Hotoke, otira, e nui ana le waiu hei kai manga lamariki. E whiwhi ana hoki tenei i tana kau i tana kau, a ko nga waiu ka hoatu ma nga tamariki, ka hanga hoki kite paia hei kinaki mo nga riwai; heoi, e ora pai ana ratou e tokomaha baere ana. Kei Ingarani, kei konei hoki, e pera tahi ana ano nga Pakeha me nga langata Maori, le whai kite taonga. Otira. ekore te Pakeha e kuare kite whakatiki i tana wahine i ana tamariki kite kai, .ko te kai mana, he rohi he pata, ahe rohi, ko te kinaki, he waiu. Kei te lino rawakore ka tono kai kite langata whai taonga, ko tana kupu tonu tenei,—Me he mea ko ahau anake, he mea noa, tena ko laku wahine me aku tamariki, ka pouri rawa au ki a ratou ka mate i te hemo kai, ara, me he tangata whakaaro tika ia, kaore nei e pa kite kai waiplro; haunga ano ia le tangata iinu waipiro, he nanakia rawa tera, ko tona ake tinana anake tana e whakaaro ai. Ko nga manu o terangi e whakaako ana i a tatou ki tenei mea, kite whangai i o talon tamariki; e mahi ana hoki ratou ite roa otera ki te kimi kai ma nga pi, ko nga kai pai anake hoki ka hoatu. Heoi, ko tatou kua whakawhiwhianei cTeAlua ki le ngakau mahara,

me iti iho koia lo tatou arolia i to le raana? Kauaka ra pea.