KUPU WHAKAHAERE KI OTAKI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume V, Issue 129, 1 December 1853, Page 2

KUPU WHAKAHAERE KI OTAKI.

(No te Nipepa o Poneke Hepetema 21.)

I te mutunga o te tau 1849, i taia kite "Kai-Matakitaki" he pukapuka roa, korero ataahua, na Minita Te Raira; ko nga whakaaro ia o taua ranga ira i tana orokotaenga alu ki Olaki. Ka wha enci tau ka paliurc, n, i roto i ia takiwa, kake liaerc ana tc likanga o ngu langata Mao.ii o ia walii. I it x (acnga atu o Tc Uaira ki Olaki, kiliai i oti tc wiiarc karakia, otiia, c kulia ana ano i rcira Ic malii o tc lialii. Kna oli tc whiriwliiri j rcira lie walii mo tc laouc, me lelahi luranga mo tc Mira ; ko tc nica ia, kiliai i limataiia ana malii wliakanui mo nga langata Maori o Olaki itc \va e mciuga atu nci. Ko eliiiiti o ana malii i kilca c maioti i tc laenga liou am ki Otaki, a, c mca ana matou mc korcio atu i era, kia rongo ai tc tokomalia. 1 ko. rerolia c T« Kaira te tikanga o roto o tc Wharc Karakui, tc alma, mc ara ulit nica; i oli hoki tc whakaaliua ki rnnga ki tcpukapuka, o Tc Parana; no rcira, ekore c wliakaroaina tc korrro mo torn, i tc/ici walii. Ko tc roa o laua Wharc Kurakia, ewaru tc kau pulu; ko tc rauniimii, cloru tc kau ma ouo; ko tc tikctikc cwlia tc kau pulu ; c kukiri akc ana ki rmiga tc keokeonga o tana wliare. niahiic noa ilio nga rakau ki raro, a, ko tc tolitt ano ia c liroliia mai, ana i tawliiti, tia kilca mai tcra ka matanria ilio tc kaiuga. I papa toctoclia a waho, ko ' roto, lie papa wliakafiitn, totara ncl, lie nica wliakapakurakura; kci tc taint era o nga matapilii; ko nga takiwa, i ana papa lie nica nati c tc tangata Maori, ki tc kakalio, nui am tc pai o tc alma mai. Ko nga matapilii, lie mca wliakaitia rmiga, koikoi ana. Kwlia nga matapilii tikctikc kci tc (alia ki tc inarangai; ko to taicpn arai o tc ttiranga ktii lapii— te wliakamalinralanga mo te Ariki —e lu-a porolailaka ana, kia hacre ia, nga pito; ko nga rakau o tcnei laiepa, i wltakairohia pailia c nga tangata Maori. Ko (c kakaliu mo tc ttiranga o tcKai lapn, nui atu tc pai; lie nica liomai tcra c ctalii langata aroha ki tc hahi, lie mca lnku aroha Xi ,r"' Tainihana Tc Rauparaha i tc haerengu ki Ingarangi, a, i lona tiokinga mai ki Kin Tironi niauria mai ana e ia. Kotalii ano kamiira Pakclia i urn ki taua malii; ko tc nuinga ote malii, na nga tangata Maori ano i mea; nui atu tc tiaua o ratou ki lenei malii. "I lickc le kakawa mo (c aroha, ko tona mil ia." lie totara tc tahuliu, lie men to mai tcra i Oliau, cwarti te kau pulu o tenci rakau. Ko nga pou i tokona ai te ttiantii, lie mca to mni i tawliiti, ewaru tc kau pulu te roroa o era. Ko nga papa totara i wbakatuturia ki,--* te talia o nga matapilii, lie mca hahau ki to toki kapu, takitahi tc papa o 10 rakau, afau

whentia, lie loliu, arolia nui, no enoi tnngatn j kite Atua,—" ko tc wahi hi e nolio ai lona rangatiralanga." Ko te wahi i tn ai tcnei whatc, tin Te Ranpnraha tctalii wahi, i whaknac hi kia inoluhia tana wahi luranga 1110 te wharc ra, i mini atu o tona mntcuga; i knrakhi hi, i uga ra o tona korohckeinnga. I tuniiinia ia ki In tnlia ki to lianauru; ko Ic ala a taua wliare, c lau ana ki ninga ki le urnpa o to lupapuku ra. K ttt ana i reira te tohn ole poka i takato ai nga pnehiio ickaumaluu ra ; lie mca whakatn lira na tana tama, ko le arolia lonei ki lony nialua. Ko le ingoa o Tc Itatipaialia, me le wahi i mate ai, i tnliia ki runga ki mini raknti i pnua ki le tipoko ole poka, a, licoi ano le lohii ole wahi i okioki ninga puehu ote rangalira nni o Ngatiraukuwa. I te lalia ki tc Tonga, c in ana te wliare wliakaako rimariki; e penci ana te alma uic tc wharc wliakaako ki Tonalniia, kia nni la tenci. Ewha le kau ma lima pntii tc roa, kolewhanui crna ic kati ma lima, ctorn le kail pnlii le leilfi", lie nialupilil whakawhanan to telahi pilo, c nia nga ruiiia i letahi, i letahi (alia. I lo iiiatoti tacnga alii ki tc matakilaki, c mahi whika ana nga lainariki; i letahi o uga rimia, c tiiliiluhi ana, he rcta I'akcha uci. Ertia ngaliaora mahi i loto i tc kura i (era knialii, wliakaako ai itc tiiliiluhi I'akcha, i le whika; i uga nliiahi e whakaakona ana ki le waiata, e lelalii kai whakaako taugala Maori, ko Ilcucrc Taraloa tc ingoa. no roto ia i Ic Karen' o tc h'liopa i Akarana. Na Hula l'alili tend langala i wliakaako, n c malaii ana ki tc ako i (e langala ki tc raligi waiata. He mca luliittihi nga rco o nga waiata kite wliikn i runga i t.) papa ta malign ; cmciiiga ana he tikauga pai tcuci i le mca tawliito; e maliia ;uia tana likanga ki nga wlicmia o llcamani i nga tan kna pnliure ake nci. E malaii ana tc lainariki o (una kura, ki tc wlittkaliua i ic. raugi waiata, he taringa rahiralii (o niton ki te whakaroiigo, ua pa kite wahi e akona ai ralon ki le rangi waiata, nui atu to raiou hari. I tc (alia ki tc liaiiaiiru c in ana tctalii wharc nui, ka lata ka oti, hei whare nioenga Icra, hci wliare kai hoki mo nga lainariki; kci wacnga nui tc nulla e huiliui ai ratoi'i ki tc kai. Ko taua rtiuiu, crima Ic kau Ic roa, cnia Ic kau ma rima tc raunuiiiii; nckc alii i tenci, crua nima, eiorn te kati le roa, erna tc I.an tc wlinuui; te kau ma rima tc tikclike ole iiima nui ra. Kci mini atu lie ruiiia kr, liriki nci, hci horoinga, hci aba una. Ko wahowaho alu te kauta in ai me whakamalian tc ara liaerciign atu ki tc kauta. 1 runga alu o uga nima crua me tc ruiiia kotalii i korcrolia ra. ctorn, nga ruiiia, kia kotalii ran o nga lainariki ki reira mca ai. He tolara anake enei wliare; i pai rawa te hanga Ko tc tilinga o tc papa o waho, lie mca wliakahipahipa, ko roto ia, lit; men titili ki le papa, lie mca whakapiri niaori ara. Kotalii I'akcha i wliakahaua ai te mahi, ko te lining.! o icmahi na nga langala Maori. He men wiiii'iwliiri niacin; nga rakau mo ana wharc, lie mca wliakauiarokc, a, pai kaloa te hanga, kalioro lie ptiareare. Ko nga wharc nci nga lino wahi c wliakaakona ai te lainariki, ki Otaki, ki pahaUi alu, a, whuno lac atu ki I'oncke, le liacrenga mai o (e lainariki ki tc kura. Kotalii ran o uga taiua-i-iki mo roto i tcuci kura, c wlinkuknkuliuria ki reira, n wliangaiugu hoki, liauuga (c wliakaako ki le rilcuga ole Kura. Ko nga rangalira o tenci wliare wliakaako lainariki, ko Minila Te Harawira, Alirikona, ko.Minita To SVircinu, Hamiora. Nui alu le malii nana o cn.ii rangalira ki tc wliakaako i nga langala Maori, a, kua kakc liacrc le rhenga o enei languta i to ratia wliakaukoranga. Ko nga koliro o ana kura caia wliakaakona ana ki tc tuilui, ki le korcro pukapuka, c Mihi Harawira rana ko Mihi Wircinu. Ka lata ka ha ore mai letahi rangalira i I'oncke hci wliakaako mo nga tamariki o nga Kura o Olaki; ko Tc Wuliwara te ingoa oia Pakcha; c inciuga ana c lino matalau ana (era kite ako lainariki, inalioki ona Xura i I'oncke, liohoro lonu (c malaii o nga tamariki o reira ki nga riicnga o tc Kura. E hanga ana tctalii wliare nui ki tc taba ki (c ittaraki, lie kura hoki ia, ko nga ruina mo nga karalii, ko tc ruiiia kai, ko nga mncnga hoki, mo nga koliro icra, kia kotalii ran. E rite te wahi mo nga koliro ki tenci ka oii nci le korcro alu ki nga mca lane. Kci tc (alia ki tc Marangai, kua ntotuliia lie turanga mo tc whare luroro! na, ko te whare karakia ki waenganui, ko te lini o nga wharo e whakarangatira, ai c wliakaninrania ai, uga iwi Maori ki nga labataba tu bacra ai.

Eono ran eka o te walii i tnknn e te Ka>" wnnnmo tciici Kin a, lini Katoa kite lurnnga o nga wliare. 110 mania laun walii niouiona tonn to oncone; ho repo iii toi.'.hi wuhi. Eono lo k:\ii eka kua oli leparau, kua oli hoki nga wai krrc erua le kau cki i rtiia ki le. wiii, ko le'abi walii :uii. lie men wkakalo ki tc kapana, erua nga vvai kori niiiuii kua oli, kelulii kuatn macro pea te wu ; c ata haerc. alii ana te hckenga o tana walii l.ci rcreuga mo nga wai. Ilnnnga nga wai fceri lipeka niai. Ewhitu tc kan o nga kau o tana knra, e a nga parao rino me nga okih:'. into, ewlia nga limn Ko nga mea nnci hci ngaki ■no nga maru o tana kainga. Ko nga ir.ara ole knra e paramia ana c nga lamariki ana o reire; c parau ana lioki i nga niara o nga laugaln niaori, na hialiiatin c ratoii; ko nga mil mu tc parautauga c hoalu ana ki ngu knra; ko telahi walii ia o nga linn o nga niara <; inaliia ana ko tctalii walii o nga wlicnun o ana knra na teialii rangalira niaori, kua mate, ko Te Ao iciugoa. lie nira tuku marie e ia ki tana kura, lie mea wliakapuuiau all). Ale mea alu e inalou, koialii tikauga pai i kilen, no reira millennia ai c lino paingia ana cnei kura latigat.i Mauri. 1 te haerciiga inaiainuri n.ai oko Kaiigihacatn kia l.i'e i a le Kav.aua, i ()!aki, inaiakiiakiliia ami tana kura e ia— kalaliiano ka kill.- tera~ka wliakapai ki nga mea knion. :n kaliore, ko to waiaianga o nga latuaiiki kalia loiin te wliakapai. Ka men ia i reira. . "Aliakoa pauaua tc korero o nga tangaia Maori mo tc liokenga o nga wlienna, kcinga walii e liialiiatia ana hei iiiraugakura, ekore era o pakekolia, rahiiv'.i lomi kite tuku mai nga wlienua pern." Hauiign nga wlienua Una tukua ntu e le Kawaua mo cnei, he nni hoki tc inoni ku:> tukua alii hei wh. kaoli i;:o ana kura, lie wliare mu nni lioki era. lini katoa ki nga kura o nga lamariki, kitonga koiiro, kiano nei i timata te liauga ka l 20»0/. ka tutu alu. Ko nga wliare lint Icaloa ki nga wheuuu erima pea niauo |iauua, eono ra nei. Ko le wliakaaro mo le oianga nie ara atu mea mc elalii o nga lamariki, kci nga iiiatua tc wliakaaro, oiiia, teuei ake, a nga wahi a oti ana te para, c oli ai ic ngaki, mo te kura auo tc wliakaaro ki ana lamariki. E wliakaakona ana nga lamariki ki tc ahuwlienua, lianga hoki Ic wliakaakoranga ki te reo pakelia ki le lnliilnl.i, tc whika lioki, ko nga wliakaalioianga o ana kura, lie mea hacrc i runga i te knrakin. 1 nga am, i nga aliiahi ka haere kite wliare knrakiu inoi ai; erua nga liaoi'a e iiohoni ki tekura ; ho tc roanga o to ra ka aim ki le malii, e ia toliuioliu ic malii c letahi pakelia tino inatatau. Ko nga kai e main;! ana hei oranga ma nga !iei hoko hoki ki W. kakalm mc ara alu mea. Ko nga lamariki o enei whakalii'-'iranga e ninlau ki :iga rilenga pakelia,— ki nga ritcuga c kakc hacrc ai raton: tcna c tiuo mnlatau ki ic wlinknliipti i nga lini hua ote whcniui. Ko nga lamariki nga kura e nolio nei kci nga men tatt ngaliuni, to kau ma run, tc kau ma ono; ke chinti ia c ririki rawa ana. Ko ctahi kua malaii ki le malii kainura, a, kua moinga alu ra hoki, na raloti nga wliare o tuna kainga, ra i lianga. Kua oli lioki te whakaara ae wliare parakemetc, (-. niahi ana i nga rino, c wliakaakona ana ki tc palu rino. No nga tangaia o Otaki ake, char.i i to kura, erua rail o nga kau, cwhilu le kau o nga lioilio. lie nni nga wlienua kua oli to ngaki i reira, he will nga kai, me ona rua hei kohi, he papa nei nga wliare: e warea ana nga laugata hi tc ngaki i nga wiii meara alu mea, i nga walii i paliaki atn o lenei taone. Tc mamao o te mira huri paraoa kotalii pea macro i te. .vnare karakia, kci nga t.mgata niaori trnJ nira, lakirima nga paiina ole (angnla ■> rnnga i tc mira, a, c mania aua e nga tangaia niaori. ua te pakelia ia i wh&kaliau, i lohutohii nga malii. Tekau ma rima putu to wlianui o te wira o lenei mira ', he nni le wai hci Imri mo lemea nei i tc raumati i tc hotoke. Erua ano kohatit o tcnei mira, otira, ki tc pai kia whakauolioia nga ka whatu ewha.eo ano kite mira. Kua oli lenei tana mira, ko nga ritega e karangatia ana kia 700/. Erua atu mira, c whakarahia ana mo le tangaia maori. kotalii ki Waikawn, kotalii ki .Maiiawatu. Kuatiihitiihia ki lugarangi uga pukapuka mo nga rino mo uua mira ; kia kotalii lau, kia tekau ma warn ra nei niarauia ka oli pea aua mira. He mira ano hoki to nga tangata pikopo, kotalii macro me le nwlie te mamao ulu i tc wliare karakia o Ulaki. Erua kohalu 0 (era, c lu una (aua mea i waeganui o nga ngakenga, nui atu ic pai ole ahua. Erua nga tail i huri ai tera. Ko tc niinita o taux walii, koTcKomete. I nga tau owlra i roto i nga tini malii e korerotia nei bci oranga ma nga tangata, hci whakarangatira i a ratoii hei wuakawliairawa, o kiti pea tc kai korero kiano nga iwi niaori o konei i watea noa ki tc -hangs wliare mo rntou ake. Erua ano wliare

papai ki Olaki i lenei lukiwa, ko to Tamilian;!, lama a tc llanparalia, ko lo Maiiui, iranuitiio (c llnngiliacnta. 1 pai le liauga u cnci wlinrc, lie wliakainuliau la waho, lie papa nga palu, lit: papa hoki lis lakalianga, a lie papa kaloa nga wliare, a, c whai mea ana rolo; kci lo Tamiliaiia, lie liopa inaliakoni. lie knitli, me ara alii mea rangatira : !Im mea lioinai noa era taonga ki a ia, i le whilinga ai ki I an^i. K whakapai ana a 'J'aiiiihnmi raiia no Malini ki le pakeha liacie mai ki o rana wliare, ealawliailia ana e rana. I toliiiloliu a Tamiliaiia ki a innioii lana eka wili, nana ano i rui, nana lioki i paran le \\ henna, ki lona parnn ake, me ana nkilia cotio, ewliao ana okil>a i wliakararalia e nga tatigata ole kma. Ko cnei kupu, lie mea wliakalaknlo ki le pukapuka kia ata kilea ai nga niahi ole kawaua i whal.aritc uoi hoi wliakaako, liei wliakniuainugi mo nga iwi Maori, liei le impepa o mini alii, ka ala vvhakaalti alii e 111:1(011 ((! Dili 0 cnci malii. K kilea ana, i rolo i enei korero, le kakongn liaorelaga o nga iwi Maori, a, ki le mea, ka ala oli i a relon nga mea kna oli nei if limata, ka Inpn le pai, me le raiigimario, a, kapittauga hua ki le mii ole iik.lii. Kei wliakaaro le taiigalu, lie mea lito noa ake euei mea, eiigari ia, me aim ralon ki reira maiakilaki ai, kia kilea ai le pono o nga kurero e wlia-kaliaei-ea nei e maiou. K anga ana la inalou ki a le Itnngihaeata, c maiakilaki ana malou ki ana liU;m\<;i, ki lona alma, i (e mea e nolio kei, a, 11a liroliia era,—ano ko Icngnkaii e—ka laele lolnmga ole Kawaua ki le wliakalaknlo likanga liei whaknmnrie, liei ivliakaalmareka, liei wliiikarangulira ile langatn Maori ! I le orokolaenga mai 0(e Kawaua, lieoi rale hoa riri rawa o nga I'irilini ki us pilo riinga o Mn Tireni ko lenei, lie lioa arolia ia, piri 101111 ki le I'akelia. Tc inkniiga iho o lana niahi kori ile roa o nga lukiwa—-ki le liiknnga o tana mahi riri, lie ranginiarie: ko lenei c kakaina ia, a le Hangiliaeta ki le tango nga wliakaaro pai, e liolioro ana kite whakapnakiiia ngakiipijarnliakia te Kawaua 1110 tc wliakaaro nui o lera, ki nga iwi Maori.