HE KORERO I TE AHUA O TE WHENUA O TE WAI POUNAMU,

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 22, 25 October 1849, Page 3

HE KORERO I TE AHUA O TE WHENUA O TE WAI POUNAMU,

(He roanga no lera kua taia.) He mea kani nga papa pounamu e waiho ana hei mere, ki tetahi kohatu ke. I te kaninga ai, he mea whakamakuku kia taea ai, kia ngawari ai te wawalii- Me mca kani letalii (alia, me (ctalii tain o taua papa pounamu ; ka tn-a-ngoto tc knninxa, ka w<iliia, a, pai tonti tc walii c titorcliia ana. Ko 1115 a maramara o ana poiuiamu c wailio ana lie ivlfakakai; a ngi wahi a nolio noa ai era, o He koliatu keri mai i tc pari o inatangitawa te inea liei wliakaimencnc i tc mere. Me kiripaka te kolialu lici ore i Ifl puta ki te kakau o te mere ; 110 nga toka a Palintane taua kolialu, ko tc tawliiti o tera walii i ta lmercnga atu i Arnliurn rivlia tc kati o nga macro. Ka ptilmki tc koingn o l.uta kiripaka, ka whakakoia, a, ko tc lianga toiiu tena, oti noa tc ore tc puta mo tc maunga o tc tan. Ko tc kiripaka e tukua nno ki tc pito o tetalii r ikau me nga alio ki tc pito, kukume niai, kuknmc atu, takalmri tc kolialu i taua meatnngn, a, piwrc te pounamu i le roa o te pcratanga. Tatakitoru \ia mavama i le avolinn ra o to mere; otira, e nta liaii;;a ana_te tangata ua talinri ki tcra til nulii. He wlicnua pai a Aralmra , e wlia tc kau macro o nga mania ki nga ivalii tapatai. ctoru nga awaawa o fiana ivlicnua —ko Mawlicr.i, ko Tar imakau, ko Aralmra. Ko te roa ke kia o ana awaawa tatakirua tc kau, tatakiono. E torn te kau o nga macro o Mawlicro o lioca ana c tcwaka; lie papaku a roto alu lie rcrc lioki. He tariitaru, lie raliuralm ng.i olaota c tupu ana ki aiia taliatalia, 111 c nga moiu ngaherelicrc. Ko nga rakau e tupu ana ki nga taliatalia o Tarnniakaii, o Aralmra, lie totara, lie kaliikatcn, lie rinin. Ekorc e tatata tc wake te kaipukc te alia ki era taliatalia i to puclui tonu o to rcira moana, 11 wliakauaua ana te poli ivcro-iorolia i nga tino paki. I tc Hotoke, c liopukia ana ki tc URalicrehere tc tini ote Wcka, me tc Knkapo. Ko nga nunu c man mai ana i tc Hotoke, e toluingia ana mo tc rauinaii; e tangohia ana nga wlicua, o nga manu, ka takina mai i teliangi ka koliia ki roto kite riimi moana, ka ringiliia te liinii o nga manu ki runga a, ka oti tc kolii ki tc rimu, ka putikia a runga, ngaro noa tc manu ki roto ki aua putca riimi. He nui tc tuna o reira—e perntia ana te malii 1110 tc tuna. Kia rtia tau pea c takoto ni tc manu ua pcncitia tc meatanga. I mua ai lie nui tc mniiii li.icre a raro ki enei ivalii—tckiwi —tc kakapo—me tc wcka. Otira, cngari, ctaliio nga manu nci i whai parirau, a, e taea nna c ratoti te rcrcrcre. lln 1 manuk" rcra,pukak»l.oki, te kakapo, he nui 1101 am tc pai o tc aim 1 o ten i rit manu. lie nui akc i te kakn, 18, '2O ra nci inilii le roa o tcnci, ko tona nui, 111 c tona taimalia i poka ktlike i te licilici. lie tini tc kakapo ki nea kainga o Ngaiitaliu i mua ai, ko tcnei, c lorutoru .ana. Kiliai ano lioki i tini tc weka i enei ua; ko tc kiwi lie takitalii noa atu. I mciiign, ko ie mca i kore ai aua liiami, he kai na te kuri uioliowao; engari pea ua le kiore i kai, aua tini maim. Ko nga manu; katoa kua oti nci te whakaliu 1 alu, ine tc Moa hoki, i te wlicnua nga awlianga, a, 110 to tinin»ao ic kiorc Pakclia ki enei walii, kicrn walii, ka parclio nga lina o aua tini manu i a ratou te kai. E korakia ana ngi iwi o te Wni-l'ounamu —llO te lialii o Ingar.nigi ratou —kua tae atu etalii pukapukn, a, kua akona ratou ki le korcro pnkapuka, kite tnliitulii, ki enlii lioki o nga riteiiga o 11; wliakapono, otii.i, ki-

hai ata mamma a ratou whakaaro ki taua men —te mea e ora ai te wairua o te tangata. E kaha ana o reira tangata, na te kore paraikete pea ; te hunga nei oto kaitaka, o te korowai, tini ana, he pai ke ano te whntu, kihai i penei te whatu o te rau o te iwi o Niu Tireni. No te tuawha (4) o nga ra o Hune i te tau 1846 ka whakatika atu i Taramakau te kai-j tuhituhi o teuei. me ona hoa, ka aim te haerej ki lvhakatn. Kia 50 o nga ra ua haere atu i I te tahataha, a, tae noa ki nga ngakin<ja i Taitapu. Ko te pikaunga mo ia tangata, mo ia tangata, i roto i taua wa haere 90| o nga j pauna te taimaha, o nga riwai, o nga ngohi; otira, e mama ana te ngohi. Na nga kakalm me era atu, ka riti te taimaha o nga pikaunga kite rau pauna kotnhi, (100.) Ito matou nohoanga ki ana kainga i nga wiki erua, he | mii te atawlwi oaua tangata ;a, ite haerenga i to ratou kaingi, ka homai noa te kai hei I oranga ma matou kite hunrahi. Haere katoa mai nga taiigi'a kite arahi i a matou tte whakatikanga i nga kainga ; no te hokinga ki on ratou kainga, tangi ana ki a matou. _ Ekore nga pikaunga mtnui e eke ki nga pari o Te Miki, o Potekohua. Ko etalii riwai, mete wahi poaka i tohungia e matou mo nga matenga. No te pikinga, mete hekenga i nga pari i korerotia i te roanga o tenei pu'.tapuka, etaru ano riwai ma te tangata i roto i te raj ko te ritenga tena, a tae noa ki ivja wiki e torn. He inea ano ka kai matou i te manu, i te "pipi-moe-toka ; koe ika-kato-rimu hei ruru." Otiia, e takitahi te kitenga o enei mea i ara tahataho.

I pai te ara ki Kawatiri; olira, he roa te whakawarenga ki reira i te natinga i te moki kei wkakawhiti mo taua awa, me era atu awa o taua .wahi. No to kitenga, ka haere ka hangcre nga kite riwai ma te tangata i te ra kotahi. Ilore he manu i man mai ite reti; no te taengn ki nga aivrfo Mokihinui, o Karamea, ka ngaua roaoatia matou e te liiakia. I te taenga ki karamea kihai i taea te wliakawhiti i te wai-puke noho noa ana i reira, a, j po toru noa. llama ana matou ite patiki i te' po; e toru i mail mai j ko te oranga era ma' matou, i nga ra etoru, i te pupuketanga o taua aiva—no te ivhitioga, tansjoliia mai ana te wahi porukuruku paraoa lie kai kia liaha ai te haere. No te rua o nga ra i te whakatikanga i Karamea, kitea ana tetahi manga i paca kiuta ; ko tetahi wahi o taua manga i pareho i te mano " Rere au e mahora." Kua pie noa mai te ngohi ra, otirn, kihai i piro, e mau tonu ana te pai. Kainga ana taua ngohi e matou, ko te pareho me nga wheuai tohungiu hei kai mo te aonga ake o te ra. I'areho ana i konei ng« riwai, ngoikore ana matou, whakaaro ana, ekore pea e kaha te whakataka haere i Tourateweka, ekore e taea te piki i te pari teitei o Tauparika. I te takiiva ki Hohailtai, ki Whakapa, ka puta te paroro, a, kihai kaha te haere. No tc timunga o tetai, kitea ana ki nga tiriwa o nga toka, etahi taritari, koluiatia ana aua tarilnri (he maremaritai pea ki ngapuhi,) wliakananua ana ki tc tote, he mea koiorikori. Ko te oranga tenei a matou, malm noa nga ra. I te taenga ki Wlnkapoi, ka man he konkou, me nga '• manu-taugi-ata" erua. Erua kainga o ana manu, ka pau. Porua atu ite whakataknnga atu i Whakapoi, ka, taka i te kurae o Tourateweka. I kitea e matou etahi kekeno ; otira i tera talia ke kihai i tata atu. I kitea tetahi karuhiruhi e takoto'ana, he toenga kainga na te kiore, tangohia mai ana tera, hupatia ake he kai ma matou. No te <l9, o nga ra i te whakatikanga i Ta • ramakau, ka pikia e matou te pari o Tauparikaka. Kua niataku noa mai matou ki taua pari nanakia ; kua tuohu ke te hinengaro—kua whakaaro—ekore pea e eke, ka pa tao, lie tangata ora e whai tnra, tenei ko tcnei e Mrorcrore noa ana i te ngannga o ta hiukai. Otiia, i mama nga pikflungn i reira, a, ka haere ka taunga ki tc " piki, tu, piki, hcke," no te mea kua wha ke nga marama e haere I ana i nga ara kino o aua wahi. Eke pai ana i taua pari, a, " Mihi mamao ana kite iwi ra e," i te anganga ntu o nga kanohi ki Taetapu, c whakaaro ana lioki, kei reira te riwai hei oranga. Ko nga maero o tenei lakiw.i—----i Tanpnrikaka haere atu ki nga kainga o Taitapu (102,) kotahi rau erna te kau.

I te haerenga mai i te takiwa o Tauparikaka kite awa o Kahuaangi lie pupu nei te oranga, mete walii paraoa, mete toenga poaka, i kawea mai i tawliiti noa atu ; te mea i kainga ai taua toenga poaka wamu, he tatanga, ka tata, ki nga ngakinga riwai o Awarua.

No tc ahiahi ka tae mnlou ki aua kainga, kr> tukua te riwai ma matou, nno te ha o tc kai i taua ahiahi. Ka ora nei ile kai, ka liyki inai te kalia, tc whai ngoi ki nga tinan;i. Pd riina i muri ilio, i te taenga ki Otahura, ka puta te monamona o tc poaka ki to matou kuri, ka takuhi te waewae kite rapu i taua mea—pahure noa te haora kotahi, ka kitea. He poaka whahahara—he niona; t.mria ana c tnua kuri, warea ana ki tc titiro i taua kuri. i rcira lata kna rere atu te toki a tctahi o

mntou, upn kite anganga, kakama lonu te. tahi kite wliiu ite maliauga ki to kaki ;a, riro ana tenei men whakahara hci kinaki kai —ko le taiinalia ote poaka nci (150) kotalii rau crima te kau patina. No te te kau ma ono o nga ra i muri ilio o tenei, ka tae atu matou ki tvliakatu ; (135) kotalii ran erinia te kau o nga ra i te wliakatikanga atu i Whakatu, i tc liokinga ki reir;u