KO TE KARERE MAORI. Akarana, Akuhata 2, 1849.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 16, 2 August 1849, Page 1

KO TE KARERE MAORI. Akarana, Akuhata 2, 1849.

I te "Karere" matamuri i mea iho matou kia korerotia etahi tikanga mo te ngaki whenua, me era atu mahi o te hunga whakatupu kai. Me he mea e tango ana nga tangata Maori ki nga ritenga e akona atu nei—te whatigai kau, me nga mea atu hoki, e motuhiu ana mo te kai ngaki-whenua, ka hua pea te rawa. Ko 1 te korero ka tukua atu ki a koutou, i whakahacrca mo Airangi i mua ai. He whakakite ki nga tangata o ia wahi nga Jitenga e taca ai te ngaki nga maunga, me nga rcpo. Ahakoa i taia aua korero mo Airangi, e mea ana matou ka rite aua tikanga ino Niu Tireni; koia i liiahia ai matou kia whakaaturia ki a kouton. E kohikohia ana te korero penei, kia kake ai koutou nga Iwi o enei wahi. K te mea, ka tae atu te " Karere Maori" ki te aroaro o te tangata nana enei korero, [ kaua ia o riro 1110 tc poroporonga i ana , kupu; mo te honohononga o etahi atu ! kupu ki ona ; kati ko te men, ekore nga i tangata o Airangi e mui mai ki enei wa-

hi; knti ko te men, ekore etalii o nga hua pai o enei nkoranga e ignhoro iho ki ngu poti o a ratou kite. He tini nga puke, me nga repo o Koterangi, o Airangi i whakarerea noatia, te taea te ngaki; a, na te malii uaua ote tangata, kapikapi ana i te mca whakatupu. Ko nga walii i takoto kau i mua ai, te tata atu te tangata, mete kau ite ouru, ito kore otaota ranei o runga: i tcnei walii, e liaerc ana e te kai-whakatete waiu, e te kai-tuki pata, a, lie nui te rawa e Ima mai ana, kite liunga na ratou aua papa wlienua. He nui noa atu nga walii e kapi i te otaota whakatupu me maliiti ana. Mo puingin ana e nga taHgata Maori te malii e meinga atu nei—te tuki pata, to lianga tihi, me era atu inolii pena katalii pea te nui ote whenua c takoto taru kore ann, ka kapi i tc kau, me era atu kararelie, a, ko tona tukunga ilio, ka liuate rawa ki nga kai malii. Ko te malii ka meinga atu nei, ehara i te mea uaua ; kite mea ka kakalia te kai malii, ekore e licke. He mano tini ngn ekar wlienua e tupuria noatia ana e te raupo, e te piu, e te pukohukohu, ka kapi i te liun pai, a ka wailio hei kainga pai mo te tangata, me maliia ana—me aru ana koutou i nga ritenga e akona atu uei. Penei ka alma rangatira te tini walii ki enei inotu e pakira kau ana; a,- ka wlmkatupw Iwi tc tangata Maori, e tipokopoko Imere na nga walii ngakinga ki tenei walii i to mniio wlienua, ki tera walii i to tapatai. Ko te tangata e whakaliacrc ana i te korero mo tc ngaki wheuua kia matau ki te aliua o te oneone, me nga walii e pai ana mo te tupuranga o ia mea, o ia mea. Kia'matuu lioki ki nga ritenga o.nga tangata o tana whfuiua; nra, nga maraina c whakatokia ai te liua o te wlienua—te papaku, te liohonu ranei o te whakato, tc mi—me te tini atu <> nga mea e pa ana ki tera tu malii. Te mea ai kia matau ki enei mea katoa, fcoia enei,—kel aru te tangata i aua tikanga a> lie ake. Engari, lie matau te kai-ako, kite aliun 0 te oneone, ki nga ritenga o ritu o te oneone, me era atu mca, ka tika. tc aru 1 ngn ritenga e wlmkatakotoria aua. He wlienua pai a Niu Tireni hei tupuranga mo nga hua, me nga otaota e ngakia aim. Kia rua nga walianga a tatou kupu mo aua mea e ngakia ana. Ko tetalii enei—ko te wliakatupuranga o nga mca katoa e ngakia ana:—ko tctahi, ko te wliangai ko te tiaki i te kau, i te pirikaliu, ma era ntu kararelie raratn. Ko nga take enei e kake ai, o rangatira ai, e whai taonga ai, tenei wlienua, me tera wlienun. He wlienua makiiku a Niu Tireni ; lie tini nga mca wlmka'upu e kaliu ana ki nga walii pera. Wnilioki, e rere ke tc tu o tetahi o ana men i te makuku 0 tc oneone i te paroro. Ko te lino te pata, me era nut mea ka rere ke Ite makuku otu wlienua. Ho iti rawa tcnei mea te pata kite wlienua nei; ekore nga Pakejia e tu; otiia, kua tini tc kau uta mai ki konei* a, he nui te wlienua e takoto noa ana hei haerenga mo to kau— e mea ana inatou, kia kuti i enei walii kua paliure te korenga o te pata; i tenei, me whakaolio koutou i n koutou auo, kite aru i nga tikanga e maka atu nei. G mea aua inatou ki nga tangata Maori korero i enei kupu, kia taliuri ratou kite lianga patn, aha noa, hei hoko ki te Pakeha. Me rongo aua koutou kite ako i tenei malii, ka nui te pata o konei hei hoko ki era atu iwi, penei, ekore a tatou moiii e riro atu i a tatou, otira, ko a ratou uioni ka riro mai mo tatou.

He nui te wai, Jie nui te waliie ki nga tini walii o enci inotu. E taea ianei te korero tc oho o nga mara wai rakau me para ana hei tupuranga inca ? Kali ore he jnea kc atu liei rite ino tenei, tc liohoro • o te liua mat o to rawa ki nga tangata. E kake a Niu Tironi, me he mea e tan»;o ana n:;a tangata ki enei litenga. I uga mara c moUiliia ana mo to malii DPliei ki:i tal.-ifa ki ""•> wil.i «•«:

lici inn 1110 nga tini kau, mo nga karare- 1 he ke utu; liei lioroi hoki mo nga pata, me te tini atu o nga inea, e tangongoliiaana. Ko te pata pai e hanga ana ki nga wahi wai pai; no te men hoki, ma te wai ka nta pai tera kai. Waihoki, me whiwhiri i nga wahi e puhipuhia ana eto hau. Ki te ui( a ka nolioia nga wahi one kakata, nga wahi wai kore, nga wahi muri kore, ekore hoki e kahu nga kau, nga turu, a, ka iti rawa te pata, ekore anohoki e pai. Kaua nga mara e whakaritea ana 1110 tenei niahi e 'waiho nui; engari, kia tini nga taiepa kokoti mo taua mara kia pai ai. Kaua nga wai kere e holiono rawa —nga waikeri o nga taiepu, kei taka nga karnrehe ki roto. Ko te oneone o nga waikeri me whakapurangaranga liacre ki te taha o nga waikeri. kia ahei ai te wliakatoto hnere kite r.xkau hei whakaruru mo aua mara. Kia wliai wai a roto o tenei taiepn, ki tenei taiepa, no te men, hi nui te pai o te kail kia tutu ki nga wahi houliou, ki nga reporepo wai i te Uaumati, ko te mea. ia e mataotao ai te kau, e rere ke ni nga tini ngnro e niui una ki runga i a ia, ana tu 110 a ki nga wahi waikore. Me lie mea, he mara makuku—he reporepo, me talii a runga me tnhutahu, me liuri, me rui ki tj tarutaru hei kai ma nga kararehe—liei nmtia atu ka rui kite mea ke, n tana painga; a, ka kitea te kahu o nga mea e ruin ana, e wliaktokia ana. Ko nga mara oneone kikino, me talii, me tahutahu i ta marama o Hnmiere, i Pepuere ra nei, n, ma rui ki te taru. Kia pai te tokitoki ote oneone kia puriri ai te tupu otc taru. Me whangai nga kau ki tana taru i te matanga, a te maroketanga me kototi, hei kai ma nga kau a tc raumati. He mea holioro tenei te whakntupu i .te taru. Me he mea e whakaritea ana tenei tikanga e o tatou hoa Maori, ka nui te kai 111 a a ratou knit, me nga lioilio i te hotoke, ite raunmth I te hotoke e kai noa ana i te taru, he mea wlmngai; tena ko tenei, Jie wiwi te kai, lie piriwhetau. lie turutu, he aha noa. Eliara te mea whakalmere ki nga mea ririki katoa ; lie mea whakapoauau era i te whakaaro. Ko tenei nkoranga e whai ana ki nga mea nunui nnake, kia hohoro ai te nialii, kia we te kitea te pai o tc mnhi e akona atu nei; kia we hoki te kitea te huauga mai o te rawa.

E inalmra aim koittou e nga hoa Maori no Airangi nga koreronei; i tuhia ki rcira hoi ako i o reira tangata ki nga mea e pai ni ta ratou malii ngftki whenua, ine ta ratou malii whangai kau me era mea pern. Te mea i whiua mai ai era tikanga ino konei, Jie rite pu no Airangi ki Niu Tireni. He tini alu nga korero mo te malii penei; otiia, lie pni, he marama 110 nga tikanga o tenei korero i whiriwiiiria ai liei tirotirohanga 1110 koutou. E korero ana te kai tuhitulii o te pukapuka nana nei nga kupu i whiriwiiiria e matou—-e korero ana ki nga painga ki ngakinonga o nga mara wliangai kail o Ingarangi o Airangi. E mea ana ia (he pona tona meatanga), lie pata pai to Ingarangi; otira, heoiano rekanga i te houtanga, ka liaere ka taw hitowhito ka i. He mea nui, tenei mea te pata, ki ia wahi, ki ia wahi ote ao. He maha nga tau i hokohokoa tenei mea e Poi Hakcna, e Hopa Taone; ko tetahi ia o nga tino taonga o aua kainga. E kawekawea ana tenei mea i nga whenua matao, ki nga wahi werawera; a, i nga wahi wera ki nga whenua matao, kihai i ralii te kawa. E ineinga ana e pai no nga wai o Airangi, he inakitku tonu no te oneone,

koiaimnu tonu ai te reka o tana pata. He pono ra nei enei mcatauga, kalioro rn Dei, oliia, kotnlii mea kiliai i ngaro i to matoit titiro, ko te alma pai, me to reka o te pata o Niu Tireni i nga wliemta kntoa c tatata mui ana ki ia kainga. Ko Niu Tireni hei upoko mo aua tini kainga, mo Poi Hakena, ino Ho pa Taone, ine era atu wltenua ; hei tumuaki mo tenei inahi, mo te hanga pata. Ko Niu Tireni hei Airatigi mo enei inoana kite Tonga. Me. waiho nga mara o Niu Tireni hei whakatupu i to kai mo nga tini whenua o enei moana. Ko nga kai enei—lie pata, iie tilii, he poaka tote, me era atu mea penei. He penei a Niu Tireni me Airangi i to papai o ona wai, mo to houhou o ona ra.

Ko te pai tcnei o Niu Tireni hei haercnga kati, ko te houhou o te ra, te m.ikuku o te oneone, te pai pu o ona wa>. Me lie mea e tiiahara ana nga tanj;ata

Maori kite paiuga mo ratou, ekore e wlieau ka kapi i te kau, nga walii o wlmkarerea noatin ana e ratou. He uui te whenua kino e takoto mai nei; otiia, lieni nei kinouga i a in o takotonon mai na ;..mahia, ka niahia aua walii, ekoro e roa ka kitca te alma jioka ko, a, ka pa wai te alma pai ki nga tangata rue te whunua katoa.

I te wahi e liiahia ai te tangata kite malii penei kia man tona whakaaro ki enei mea-me whiriwhiri i tntalii walii waliie, wliai wai. Ko tona wliare kia pai; me wliakaara ki waenga nui o nga wai awn, o nga wai puna. Kite mea ka taea mo whakaheke lmere aua wai kite wliare eta.koto ai nga wain ; me whakaheke liaar hoki kite nui atu ote mara. Mc wha • karite tetalii taiepa liei walii whakatctekanga mo nga kau, ine tetalii turanga mo nga pere waiu ki waenga pu o taua taiepa. Ka nui te mara, kia nui hoki te taiepa wliakatete j ka ili te mora, kia iti katoa ano te taiepa mo te whakatetekanga. Hei tua atu o te whare nohoanga tangata taua taiepa, hei leira hoki nga whare nohoanga mo nga kau. Ko roto o taua meaniu whakatiketikeake; me keri totalii poka ki pahaki atu o nga walii e whakatetekia ai nga kau, hei rerenga atu mo nga wai, hei takotoranga mo nga otaota noa e taliia ana. Ko te patu on»a whare kau, me kati te roa, merungaruaga ake o a ratou tuara. Kia ruru te turanfga o nga whare, ta te mea hoki e paingia ana e te kau nga wahi mahana. Ko nga putanga mo te hau kaua era rs>rotia j engari, hei rungarunga atu I nga tuara nga putanga hau j me whakapuar«ara aua putanga hau, i te wahi e kai aria nga kau i nga mea e taria atu ana ina ratou! Ko nga kail fe tulciia ana ki aua whare, me mekameka ra nei hei here, me ioka ra nei, me wJiakakati ra nei i te kaki ki te rakau poupou. Engari ano te mea o muri nei e pai ana, ta te mea hoki, ekoro e taea te weroivero nga lioa ki nga taringa. Ko nga kau e mekamekatia ana, e tuohu tonu anate angaanga; tena ko nga kau e ivhakakatia ana te kaki kite p<mpou, tu tonu, ara tonu te anganga. Ko te whare e takoto ai nga tarutaru, kia piri pu ki nga whare kau, kia whai tatau hei toauga mai ki roto ki nga whare kau. Te mea i peneitiaai, kei maumauria kite ara nga taru <ia tu tawhiti atu nga wliare tatokotoranga; kei iigengi hoki te tangata Ite bacrctaggfc . Ki etabi wahi o Ingarongi e hera&aVa te kau; e peratia ana pie nga hoiho, wliana atu ka whakapai, pai pu. He pai kite kau te raknraku i tana kiri, to mukiunuku ranei ki to otaota. Ko ona taringa pilii ana kai rakuraku i tana kiri; ka inau mai era i te poupou, me w.iilio te rin<*a tangata hei taringa pilii mona. Kia pai te momo o nga kau e whiriwhiria ana hei whakatcte, no te mea, he uwhapa etahi a nga kau, a, me lioko aua mea a nga rateii o Oketopa, o Nohema, He kau wiai kiko te uwhapa; a, e uui te utu mo te kau'pera ua hokoa atu. Kite mea ka hohoro te whanau ote kau i nga walii mataotao, i nga walii kikino te oneone—kaua nga puru e tukua noatia mai ki roto ki a ratou haere ai, kei heke te momo, kei hohoro te mimiti nga waiu. Engari, ka taea te tino rauniati, ka taea te marama o Tiliema, hei reira ka tuku atu nga puru. Ko reira pai ai; whanau rawa ake kua pa kite wahi werawera—ki te wahi e kaliu ana nga tarutaru. Me he mea e whangainga ana te kau kite taru mata a nga hotoke, ka wliai waiu tonu nga kau ; penei me hokolioko ki nga taone, a ka hun mai te rawa no te mea, e iti ana nga waiu o te tokonialia e hokoa ana i nga hotoke ; wa'ihoki e ra'ii ake ana te utu ote waiu e hokoa ana i te hotoke.

Kua oti nei te korero nga ritenga mo te wkare nohoanga tangata—te whare nohoanga kan—te wlmre hei kauikatangn mo ngn tarutaru—te taiepa kau—i tenei walii me korero tutou kite whare hei twranga mo nga wain; ko te mea nui tenfci o aua mea katoa—ko tenei kin pat —pai whakahara. Ekore epai kia nui rawajte werawera; ekore ano hoki e pai kia nui rawa te matao. E rito katoa enei akoranga kite hunga e torutoru ana nga kau, kite hunga e malia ana. Kua rongo nei koutou kite kupu mo te tniepa whakatete, hei tua atu o te whare tan»ata. Ko to whare waiu me whakaara ki ta talia m.itau o ta kauta, i te haercnga atu ki to taiepa wh - katete. Me he mea, e haumiku ana a roto o taua whare, me whakatiketike ake kite one.

i Ko te patu o taua whare me whakatikatonti kite taicpa. Kia run ruina mo taua whare ; ; kotahi hci turanga mo nga wain, ko tctahi hei tuki mo nga pata. Me nliai tatau nua ruma, kia tnmo ai tc tangata ra roto i nga taicpa tvhakatcte ; kia kotahi tatau i te patu o roto i taua whare, hci tomokanga 1110 te hungn tangotango i nga waiu. Kia pai nga tatau ; kia kati pit, kci tomo atn te kiore, he mca kino hoki te kiorc ; ka poke nga waiu, me nga pata i ana mcatanga. Me whakatutu ki nga patu katoa o taua whare tetahi papa—jiapa kohatu ranci kci tomo atu te kiorc. Me wlia katapoko kite oneone nga renin o nga papi, o nga kohatu ranei—ko te takahanga o t.iua whare 1110 whaknpapa kite kohatu—ko nga patu whakaroto me panipani kite one kotorc me whakamainene, ko te mea ia e pai ai te whare, e alma humarie hoki i te tirohanga atu. Kia wliai tur.nua mo nga mea waiu ki nga talia katoa o taua whare. I papa, me papa, i kohatu, me kohatu ; otira, kia maincne a rung* kia aliei ai tc horohoroi. Kite mea ka liohoro tc i o nga waiu a te kite raumate, me ringiringi te pipa rnro o taua whare kite wai; a, ka whakatatu i nga mea waiu ki reira kia houhou ai. Kite mea, he nui noa atu tc wcrawera o tc whare kia rua wltakamakuk i roto i te ra kotahi. Ko te wcrawera mo te matao nga kai whakatikamo tcnei mea ino te wai—e liohoro ai te i —e roa ai tona ha. Ite raumati, liohoro tonu te i, mo te kurukuruwhatii o ngi waiu; kai rawa ake te parakuihi, kua totoka tc liinu o runga, koko kail, tuki kau hci pata; ckorc ia e tino ralii tc pata otc mea pcra. Ite 110toke kia maha nga ra e tu ana, ka i, ka kuruhiiruwhatu. Me whakapuarc nga putanga liaii, kia puhia ai a roto o te whare, kci piro, kei aha. Me arai a waho o nga putanga hau ki tetahi mea piwatawata, kei otcngaro ki roto. He tini ke atu era mca 1110 te malii penei ; otira, me wailio era kia rapurapu nc tc wliak 1ara o t* tangata e tango iu ki Wnai mahi j ko te roa o te mahinga kitea ai te painga o tanel mea, mete painga o tera mea. Kei muri tc roanga.