Untitled

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 2, 19 January 1849, Page 2

[He korero nui tenei, koia i tuarua ai tanga o tera wahi i taia ki tera Nuipepa, oti katoa nga korero o tenei mate ki roto Nuipepa kotahi.] Pukai-vka ki noa Tangata Maori o TIRKNK. * E Hoa Ma, —Tera kei tawalii kei uga U katoa hoki te mate wliakarihariha, mate wli.ngaro tangata, ko tc koroputaputa te '•" Maori o taua mate. A kua welii noa ; Kawana kei pa tenei mate ki a koutou ia ka mea nei, mana e whakarite tetahi '.* nga kia kaua ai, tera mate epa ki nga t. :• i) Nin Tireni. Na, knp. mea mai, a t« Kawana ki ? <a tuliitnhia alian i tenei pnkapuka ki a " lici whaktupato i a koutou ki tc korotm;';

Na, kia moliio bullion kite likanga ka whakariterilea e ia. Me tuhiluhi ahau, kia rongo lioki koutou kite wahi i matiia kite ai i leuei mate mete kapinga haeretanga ki nga wahi katoa ote ao, mete rongoa luiki e ineatia aija e te Kawana hci tohu i a koutou me o koutou tamariki i tana mate. Ki intia, name mea atu ahau ki a koutou kite oiokopanga o tenci mate kite tangata. A'o te alma o te tanguta, e mate ana i te koroputaputa e penei ana, erua, etoru ranoi nga in i mna i te paanga o te koroputhputa kite tangata e niii Vawa ana tc mamae ki le tuara, kite mahunga huki, ka ahua porangi nna iho te whakaaro', ka Iniri, ka rnaki, ka kate kiri. Ki le ra tuarua, tuatoru ranei, o te paanga o tcnei mate, ka pvita mai he tint noa iho o nga kiritona nohinohi, mea whero, kite kaiinhi, kite whatianga, nitiri iho kite kaki, te tinana, ki nga ringaringa, ki nga waewae, he tangata aim, kei roto kei te waba, mete iliu hoki ; i te rangi tuatoru, ka nui liaere te liip'u o enei kiritona mea ivhcro, na ka penei tc rahi © ; i tenci wahi penei ana te ahua o nga piikiipuku mete mea ki ite »vai. He koputa iti, ki waenganui i runga o nga kiritona. Ite ra lua ono i muri ile putanga ole kiritona kua nui rawa nga puku kua iiitiln te tupu ake, ka ma te wai o roto. Kite ra tiiatrliiltt i muri ile putanga, ka pakaru nga kiritona, ka heke le pirau ka palicmo nga ra tekau ma ma i muri mai i le pakatutanga o nga koroputaputa, ka tahi ka iniitu te piran o nga puku, ka maroke nga kiritona, ka hor.) nga paku, ka niahtte iho nga riwha, ka man tonu kite kiri nga putaputa, e kore hoki e ngaro, kole kanohi le wahi e lino kino rawa ana i nga rua i te mea kua ngahoro nga puku. He lupapaku ano ka ran nga puku ite tinana; otira, kite tiui ote tangata iiuia iho, niano una iho, nokonei ko te tangata kua paangia c tenei mate, i te ra tiiarima o tana takotoranga ekore tona kanohi c titiro, ekorc lona arero e korero, ekore e urn le kai, ka pnpuhi tona kanohi, lona nui ; le mohio ai ia ki tona tamaili, ki tona boa ranei, ekore hoki e mohiotia. Kkore c moe tc lupapaku i te maniac o iiga puku, no te mea kua kapi te tinana katoa i nga kiritona whakaheke pirau. Kkore e pai kia tu ki runga, kia lakoto ki raro ranei ite mamae hoki. Ko nga lino boa aroha auake e tae atu ki tc atawhai i aia i tc kino <i te. pirau o nga puku, ka mate te laugali i te whakahouhoii. Ka nuihue te wahine i tana lane, ka whakareiea te tamaili i tana whaea i ta ran a matenga koroputaputa, e p.uiri ana ahau ki tcna mea, olita c pono ana taku e mea nei. Ka lata koutou ka piri te tinana ranei kite lupapaku koroputaputa ka pa mai te male ki a koutou. No reira hoki ka pa tenci male ki nga tangata. kotabi te matenga ole 'angata i ie kornpntapiilii ekore hoki e piri ki a ia anuia atu, he aha koa, ka pa tana tinana, ka liaere ia kite atawhai ranei i lelahi lupapaku koroputaputa. O nga tangata toko wha ana ka maleknroputa ratou, i te mea, kahore kau he rata hci kai rongo i a ratou ka homo kotabi o nga toko wha. lie lini nga tupapaku i ora i tcnei mate, otiira kua ngaro loon ake te pai o a ratou kanohi. lie luroro ano ka kino rawa te haeue o te mate, ka matapo lelahi o nga karu ranei, ka ngaro nga karu erua ranei, ka turi hoki nga iiringa. Tenei aim pea koiilou te mea nei, mate aha ka tae mai ai tena male kia liialou. Tenei ano maku e korero kia koutou. Pcltca te kitenga tuatahi o tenei mute, i Kiten hoki ilcJica tr/ieniiu :

(1500) nga Inn pea, i palioino i tc hingaiiga o tetahi whaiuga imi, no elalii iwi erua i iiolio ki tclalii neiiua e te ao ko Khipa te ingoa, kua rupeke mai tc ope ki to whawhai ki tetahi taone o taua wliemia. Na ka lvhakaaro nga tangata kntoa akuanei te liinga ai le taone, ka mate hoki nga tangata i tc taua. He rangi ano, ka mate tnroro tclalii o nga hoia o tc taua, i tctalii rangi atu, ka mate hoki elalii, kihai roa, ka haerc te paanga o te male ki roto i nga hoia, koia ano tenei, le mate, ko tc koroputapiila. Ko nga toa ite whawhai kihai i wehi ratnu kite male p.irekura, kua rahi to ratou matnku i Unci mate. Ka niahtie le laone orokoliinatanga o tenei mate e ratou, ka wehi wehi ratou ki nga tiui wheima, koia ano i kaivca mai ai tc koroputapiila ki nga wahi katoa. Kuahinga nga tangata o nga whcmia katoa o tc ao, i tenei mate, liaunga Nui Tircni, me era atu molu nolii nohi. Kia mohio, kia kite hoki koulou i te lurauga wehi o koutou i taua mate, maku c korevo ki a koulou ki tc orokopaauga ole koropulaputa ki nga iwi c noho maori ana, peuci me koulou. Te Orokotimatanga o te KoropulupuiH ki Ingarani. No Ingarani le tint o nga pakeha o iiuho ana, i roto i a koulou. Ka malia nga ran o nga tail i pahcino, ko rcira kihai hoki i mohio tc nuinga o nga pakclia o ingarani kite luliiluhi ranei, kite titiro kuioro ranci, ile pukapuka: i haere tahanga noa ilio, i whawhai lonu ratou tclalii ki tetahi. Na, i lac ki a ratou elalii liianuwliiri, tangata whakapnuo, i penei me matoii hoki kua tae mai ki knnei,— Na te akonga o nga whakapono, koia i inaliue ai tc tini o nga mea kino e nga tangala o Ingarani. l'era ano a ingarani me Niu Tireni, c tu ana ki waenga moana. No le wai i wche ke a Ingarani i nga whcniia kaloa ole ao. He roa noa alu a Ingarani i Ihipa te wheima orokoliinalanga o taua male.

Ka lorn ran nga lau, ara, ''■'•' lu ml '""»* nga tupuranga langata, (v. i>., I>i>7) i paluire i le'kap'mga liaerotauga atu <> tana male i llupi ki Orope. Na, kita'tae mai ki lug.irani. lie oiokotiiiiatanga 11 te mate mate ki Ingarani i liuliiirn raiva ie haere atu «> le kapinga o tana matt; i lenei laone ki tera laone. I tana taki • wa kite kitcnga •> te r.mgoa hci uliakakaline i to paanga o tana male ki ngalangala, ka lini nira inaiio o nga tii|>a]iakii ki Ingarani i tenei tan i tenei tau. Oroknp'tanija ote Korop'ilitP'tl" Ki Am-nhi. lie imitu nui iiliakaharalrua a Amerika, kei tanliiti noa atu i Orope If iv.ihi o (,■ an, i lakolo a Ingarani. K kaha ana te "an i iiinga i te inoana i ivaenganui o Ingarani, » Amerika. I na mala, kahoie lioki i ini>l>ii> nga iivi » Orope ki tena ivhenua, ki Amerika, lalii lekau ma whiiii uga tnpuraiiga tangata anake i palm re i nniri i te kilenga <> Amerika. Na tetahi lieraniana toa, ko Iviromo, i uiti aln i te nioana nui. Na ka kite i tana ivhenua niii. lie tokomalia noa iln) nga tangata o nga iivi " Amerika, i kitea c ia, he niaiiguinaugu te kin lie roa, lie pangn le maliiuiga, re re. ke ana te reo o tetahi iivi o lelahi iivi, kna niatan etaln o nga iivi ki le kororo pnkipuki, kite tuliitiilifaini hnki, i imho ki le ivliarc papai. Ou'ra i haere falianga te tini o nga iivi n tana ivlienna, ka rile ki le kuri, kiliai i milm i te kainga, kiliai i ngaki ite kai. I ataivhailia nga pakeha tualalii ■) Orope e nga iivi o Amerika, i hi-ilu te kai me etalii taoiiga atu ki a raton, he li >!c • kakahu.

I te linking;! mai o 1131 pakeha ki Ornp-, ka korero kite wlienua nui i kiteae raton, ka koiero ki nga iwi lion i noh> ki reira. N 1 tana rou<ri> ka niaha'nga kaipuke i rcre alu i lurupe hei hnkohoko ki Atuerik.i. K rua tc kau ma viiua 11.4 a tail (ki a koiitou kotahi le tupmaiiga luugala) i hokohoko i nolm liuaiiiTa nga l'.ikeha o Inrope, me nga iwi o Ameiika." KataUi ka tu ki Amerika te kaipuke no Oropc, kotahi te pakeha ki ruiiga i mate ite koropntapnla. Mei aroha nga pakelia ki nga tangata o Amerika kua koiero ki a ralou, otiia kiliai i korero, kali >ie o raton hoa hei whakatupato i a raton ki taua mate, i tnktia noatia c raton 113 a l'akelia, kia eke ki nta kia haerere i w.icnga o raton. Kiliai i t.uo ka pangia tetahi tangata o raton e te koropntapnla. N.i tana tangata kotahi i kapi ai te whcnua i te mite nei, whakaugaromia ana nga maim tini, whakaturorotia tomitia ake, te tini kiliai i male rawa, i mnri ill.) ka niaha ng 1 iwi o Amerika i ngaro i le koropulaptil 1 nei. Tera tetahi iwi nui i mho ki tetahi taha o Amerika, ki Mekehiko hoki, ki nta nua atu tona irliEiitia, malme no.a nr.ii te moan-., ko to raton lino kainga ki rnnga 110 a atu inga Mannga. N.i rcir.i i wliakaaro ai tana iwi, ekore hoki c tata te koropntapnla ki a raton ; otira, nui haere ana taua mate i tenei taona ki tera taone, he awa tenei ivhiti 110 a ana, lie mauiig.i tera piki noa ana, tutuki r.uva atu ki Mekehiko, i reira e patu ana i te tangata etoiu nga mirioua i ngaro. Ka kor-ro'-ia tenei e kcnitou tena pea koiitou te mea nei, he aha ma in itou tenei koiero e noli) ana matou i rnnga i tenei iiiotu nohiiiohi —kei tawhiti tioa atu enei wahi ehara matou i te hunga inn, e noho lakitahi ana matou, ekore pea teua male c lata nui ki a matou —ka mea pea koiitou, kua lae noa mai nga pakeha ki nta nei, kua noho ralou ki a matou no cra'ivhakatiipuranga kua akona motoii e raton kite korero pukapuka, ki le tuhituhi kua whakatahuritia matou e ralou ki te ivhakapiino, otiia ko le mate nei, kali ire i kitea uoatia c matou, me pehea e lae mai ai ki a matou ?

Kati te xvhakatupu kiiwair, lie korero li:i:ip;a ni:i iho —maku e korero ki a kuutuu, i te taenga alu o tenei mate ki tt'tahi uiutu iinhiiuilii i waeuga moaua—kaluuo lie ivlieuua e tu Una ana ki tana walii. Kb te Itienga alu o te Karo/iulaimta ki AifiertiMi. He motii tcre aim a Ailierana e tu ana ki waenga moaiia, ki lawl.iti noa ntu i nga wlienua katoa ote ao. Kihai penei te rahi me t> tatou motu nci. He iwi rawa k.»e tona iwi, lie ngolii ta ratou lino kai. Ka Imihiiia ng i tangata, nga waliinc, me nga tamaiiki, ka rim t tekau nga inano ki tana motn. Ka peia raton me konton, e nolio takitahi ana i nga walii katoa o to ratuti wlienua. K ono ran o nga tan i liokuhoko i nolio linanga nga tangata o Aihcrana, ratou ko nga iwi o nga nlieiina kua pangia e te koropntaputa, e mea ana alian ka rite pea te whakaaro ki rolo i o raton ngak in ki o koutJii wliakaaro i mea pea ratou e kore e tae inai tenei mate ki a matou. Na ! kua lie raiva leiia vtliakaaro. Kotahi rail ma rima tekau nga tail i pahiiiv Ifatalii ka tae atu te koioputapula ki Ailierana no lurope, kiliai malia nga iiiaraiua, tekau ma wln'tu inano o ratou i ngaro, rahi rawa ta ralou matakii, utira ka iti liaere te mate, ili liaere ana anu te welii. Kiliai ratou i tupalo, kihai ratou i ivliakaaro ki tetalii tikanga liei aiai atii ite mate nci, kei lioki inai ki a ratou. A, ka mate tera ivliakatiipiiianga, ora ake k<> nga mi, katalii ka lioki te mate nei ki tana iimtti, tekau ma talii nga main) tangata i ngaro i tenei paanga ki a ratou, ka talii tana iwi ka tupato, ka u liakaaro ki nga arai atu i tenei mate kei lioki tonu ki to ratou inolll. Ka mea aim pea konton, kei taivhili ke era wlienua katoa, kua tie inai ranei te koroputa-

put aki tetahi inotu til taU ki to latou ? kua tae ra hoki, niakn e koter> ki a koutou. A'o te taenga atu ole KoropiUnpula ki Po Ilakene. lie inotu nui a Po llakcnc c 11 rati nga maim te matary'anga atu i konei, ko nga tangata o reira r _nei ano ine koutou, kua wehea ketia kia hira nga iwi. Otira kahore a ratou rangatira o tenci iivi, he mea noa te whenua ki fa ratou whakaaro, no te mca kihai te wheutia i ngnkia erato mea takitahi te mahinga kai o reira. Kahore. i hanga ite whare, kahore e uoho kainga, otira hacrere tonu ana ra-

1 ton ki tenei wahi ki (era wahi —e uoho pouri ana ratou, lie tnkotortitoru nga tangata o ratou i talutri kite whakapouu. lie ugohi, he | tio, te kai o nga iwi noho iiioana. Otira teuei , ano te kai o nga iwi o te tuawheiiua, he take no te rakau —nga kararehe o te ngaherehere tetahi. lie kiri whakapapa ta nga tangata, he roa, he pango te mahtinga, tokoroa te tinana, nui ana te kaunae raro. Otira kahore i laia te kanohi e ratou. I te tail 1788 ka tae atu nga pakeha ki l'o llakcnc ara taea uoatia cnei tan —ka rua nga titptiranga tangata kua paheino i to ratou uohoanga ki reira, kotahi te maiio ka tahi hoki te rati u nga pakeha. lie kainga Po Ilakene no tetahi iwi nui, kihai nohoia tera wahi e ratou hei ngaki i te whenua, otiia, kci kai i nga ugohi me nga tio o te uuiana nui. K ouo nga kaipuke i kawe mai i ana pakeha i Ingarani, c warn o ratou maratna i waeuga moana, nui ana te mate i te rereuga mai, a i nui tonu hoki i a ratou kua noho Icl uta. Ko tahi te tan i nohoia Po Ilakene i nga pakeha, ka pangia nga iwi tangata tnaori c te kor.jputapttta, ka attc te iwi i te wehi, no te mea katahi ka kitea te mate pera. Na, ka mahue i a ratou te muana, ka haere kite tuawheiiua, whakarerca ana a ratou lioa, k-ia pangia e te koroputaputa kia hcnio tonu iho, ahakoa ora ana etahi tttroro i te koroputaputa ka mate ano i te hemo kai, no te mea kahore tetahi tangata i pai kite whangai ite turoro kei pangia ia e te mate. Ka whano pan rawa tenei iwi i te koroputaputa —ko nga mea i ora, a wliai tonu ana ki nga rkenga kino o nga pakeha, ara, ko te inu Vi'aipiro.ine era atu mea kino, ko te tini o nga tangata i mangere noaiho kihai i niahi i te oranga ma ratou. Nukonei, ka pangia ratou e te mate, ka ngoikore noa iho ng-i tangata ko nga wahine ka pakoro, kihai ttipit nga uri.— Ahakoa erua tonu nga tupiiranga tangata kua pahiirc i te orokopanga i le koroputaputa ki tana iwi, kua kore noa iho ratou. Na te mate nei, mete waipiro i turaki. Kkore ahau e inatati ki (e ki atu ki a kouInu i nui haere ranei ki nga iwi katoa o reira, kahore ranei, no te mca kihai ano lera i tuhitithiki te pukiipiika. Otira kei taku whakaaro kua kapi tana whenua i te mate nei, no te mea kua kitea ki uta noa atu nga koroheke, i pangia e tenei mate i mohiotia ki nga riwha matt ana ki nga kanohi. Tena ka korero ahau ki a koutou kite latanga mai ole mate ki tenei inotu, ka whano tae mai ki konei, ka wham tae mai te koroput.ipulii ki <\ui Tirrni. No naiaaici rawa e ono nga marania kua paliemo i le iiuga mai o tetahi kaipuke ki Waitemata, ka torn nga ratio nga, pakeha ki rtinga i te rereuga mai ki waenga moana, ka pa tenei | male ki nga tamariki katoa o te kaipuke, ko nga tamariki i rougoatia i Ingarani i miia o tc rereuga mai i ora ratou kihai pa tana mate ki a ratou, ko tana rongoa ano, inakii e uliakaatu ki a koutou, ko te panga whakainiitu- j r.ga ki nga tamariki o taua kaipuke i pa i te I ono o.nga wiki i lima atu ole taenga ki ko- i nei, u. rawa mai te kaipuke kua rua ou:i wiki ; kite ora, koia ahau ka mea nei nieikore kou- , too kua pangia e. tana mate. Ko wai ka tohit pera tonu atu ana u mai tetahi kaipuke pera, kahore pea hoki. He kupu kotahi—he teliakaatii ite longn.i — c » en lin ana he lu/m i u knutou. Tekau ma torn ran o nga tail i patua nga tangata o nga wahi katoa i pangia ai e le koropntopiita ; haha tonu nga rata kia kite i tetahi rongoa e ora ai tenei male, otira, kihai i kitea c ratou, no reira ka kimihia e ratou tetahi rongoa kia kaua e pa mai tenei mate ki tc tangata.

Ko ilonc (Jenner) te iugoa o te rata nana i kite i tana rongoa, ka rima nga tail kua pahnre i imiri i tana kitenga, ara ite fmi 17!)<i. Kua tirohia e tana rata ki nga mariao e man ana kite u o tetnhi kau, me nga mariao hoki ki nga ringariiiga o nga kai whakatele o ana kau, ko nga kai whakatele o nga kau kihai i pangia ratou e tana mate, uhakua i noho tahi ki a ratou hoa, i hinga i taua mate. Na kua kitea c taua rata te take o te mariao kite ringariiiga o nga kai whakatcte o nga kau, koia nno tenei —no te piringa o nga ringaiiuga ki te it o te kau, na tenei mate ki nga ringariiiga kihai i pa inai te koroputaputa ki a ratou. — Na ka tangohia e taua rata tetahi inarioo no le u o tetahi kau, ka haea te ringariiiga ka whakapiri ki raro i te hiako o tetahi tangata ora, ka tupu aim he paku ki taua wahi. Na ko nga tangata kua rongoatia ki tenei niea, kihai i pangia ratou ete koroputaputa. Kei niea, ua le mariao i tupu i te u o te kau a nake e ora ai te tangata, kahore! e pai ana te mariao i tupu i le ringariiiga o tetahi tangata hei whakatupu i te mariao ki to tetahi ina whakapa atu ai. A ka haea nga ringariiiga e te tangata katoa o lurope.hei tuku i le rongoa ki nga toto o te tangata ine nga tamariki katoa koki i li

Kei nga whenua e c liipa.U>"aiiii kia inaa. tangata i tcnei roilgoa, ka orate tini o" to tangata, Waihoki i etuhi mulu kua arumia rauatia atu te koroputaputa etc tikanga net. Hi; niotu iti a llerona, (Ceylon) in) mat ano e ranea nga tangata ki leira, me ki" ,f «- ano te alma, ka liuia noa ilio ratuu . v V' ngarumia u tana mate. 1 Na i mea te Kan ana o tana mutu k* ngoatia nga tangata, ara,.kia perati ;l kna ki atu nei. Otira na 'a i■' nga kiliai ratou i whukaae V- -^ Hid ka kite ratuu i te pai o ten. tukomalia u ratou i tukua kia in* rongoa. No reira, a tae noa ki !•••• i nga tan c ulia tekau nei, ka . roro koioputaputa ki llerona. Ileoi ano te rongoa mo tenei mate, ara • te tikanga tenei i mea nei a Kauana ki a «■.. kariterite—a liei toliu i a konloii, ko te wlu kapiri|>iri o tetahi .valii iti na te mariao null o tc kail kei raro i te liiako o te ringaring... kaliore hoki e inainae, engari te taanga o te moko he mea maniac, he mea liohoio te oti tenei kalioru he mea e wchengia ai, me utalii, me inn, me kai ine aha noa ilio. Kc mea ana : Kauana kia akoua etalii o koijtou ki tenei ritenga. Na ka mohio etalii ma ratou e ruiign nga tane, nga wahiue me nga tamariki katu., n tenei ivheiiiia. Na ka oti koutou te rongoa kia tupato kei ngaro te rongoa. Na ka wha- . nan lo tamaiti me rongoa. A lima noa atu, ana ka kake ake ta koutou* . nioliio, ka mea atu koutou, katahi te ho.i pono ko te Kawana, nana i whakapuaki tenei malii rongoa.