THE MATUHI PRESS. Wenerei, Hepetema te 27, 1905. KI TE ETITA O TE MATUHI.

Matuhi, Volume II, Issue 104, 27 September 1905, Page 2

THE MATUHI PRESS. Wenerei, Hepetema te 27, 1905. KI TE ETITA O TE MATUHI.

Tenei etahi kupu hei whakaatu ake mo runga i nga tikanga e ahu mai ana te rakau, a te ture tangata ki nga tikanga mo te maori, e whaka-hauhau nei te Apitihana, kia whakakorea atu te maori i roto i te whare Wananga e tu mai nei i Poneke.

E naa iwi maori, e hara tenei take i te taha Kawanatanga i whakatakoto mai ki mua ite whare. E hoa ma kia kite iho koutou i te ahuatanga mo enei rangi e toe mai nei, ko taku whakaaro mo enei take katoa, e kore e tika kia. whakakorea mga mema maori, notemea, kahore tenei motu i riro i te raupatu, he mea aata mahi kite Tiriti enei motu, i te aroaro o nga mano tangata e whai take nei ki enei moutere, tukuna ai te mana kite Kuini o Inga-

rangi. A, ko te nuinga o nga whenua i aata hokona kite Kawanatanga o Kuini Wikitoria, tau 1839 te Waipounamu, 1840 ko Aotearoa ko Waitangi tenei, i muri mai i tena ko te tiriti i Kohimarama, i te tau 1854, ka whakaturia te Paretnata ki Niu Tireni nei. E hoa ma, e hara i te mea poka noa ake na te pakeha enei mahi, he mea i hangaia mai i roto i nga Tiriti aua ture, i whakaaetia nei e nga mano maori, a, hainatia ana o ratou ijigoa hei whakamana i aua ture. Heoi ano ta nga Apiha o te Kuini he whakatutuki l nga rarangi o aua oati

1. Ko te Tiriti o te Waipounamu. e mea ana ona tino kupu, me tuku kite Kawanatanga o te Kuini te whenua, a,

kia 10 eka e hoki mai i roto i nga rau eka.

2. Me utu kite moni e te Kawanatanga aua whenua, ma ratou e mahi he kura hei ako i nga maori, ine nga waahi tuunga whare karakia, me etahi atu tikanga, heoi kahore ano i tutuki o tena Tiriti ona whakaritenga.

Ko te Tiriti o Waitangi tenei, e mea ana ona tino kupu.— 1. Me tuku kia whakaetia e nga rail g-atira maori te Kawanatanuja o te Kuini ki nga waahi katoa o te whenua nei, me nga motu; na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi

kua noho ki tenei whenua, a< e haere mai nei. Na ko te Kuini e hiahia ana kia whakaritea teKawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta.mai kite tangata maori, kite pakeha e noho ture kore ana.

1. Ko te Kuini o Ingarangi ka whakiirite, ka whakaae ki nga rangatira, ki nga hapu, ki nga taugata katoa o Niu Tireni, te tino raiigatiratanga o ratou whenua, o ratou kainga, me o ratou taonga, otiia, ko nga rangatira o te whakaminenga, me nga rangatira katoa atu, ka tuku kite Kuini te hokonga o era waahi whenua, kite ritenga ote utu e whakaritea ai e ratou, ko te kai hoko e nieatia nei e te Kuini hei kai hoko mona. 2. Hei whakaritenga mai hoki tenei mo te whakaaetanga kite Kawanatanga o te Kuini, ka tiakina e te Kuini o Ingaraiiiri tangata maori katoa o ISliu Tireni, ka tukua kia ratou nga tikanga katoa, rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi. Heoi e hoa ma nga tino kupu o te Tiriti nei, e ki ana enei rarangi, kai te mana tonu te m,apri ki nga tikanga katoa, e inahia ana ki Isiu Tireni nei, ahakoa he alia te mahi, ki a rite lonu ki ana ture o Ingarangi.'

I muri mai ka hangaia ko te ture nui o Niu Tireni, ite tau 1852. • Upoko 72, Rarangi 71. E penei ana tuua kupu, "na reira e tika ana kia hanga ia riga ture i runga i nga ritenga, tne nga inahi katoa a te iwi maori o Niu Tireni, o nga tipuna, a, tuku iho." Ko nga tikanga rereke kai tangata nei, e whakakore atu, tne, tino whakaae i tenei wa tonu he Kawanatanga mo ratou ake, tne a ratou malii, tne a ratou uieatauga katoatanga aj etahi iwi ki etahi iwi, ara tne titiro ka welie ravva ata ai he takiwa, hei tau nga iho mo aua ture maori katoa, a o ratou tipuna tuku iho, tuku iho. iNa he mea tino tika raw a, ma te Kuini i runga i te Reta Tapu (Royal Letters Patent), kite whakaputa i raro i te hiiri nui o te rangatiratanga o JLngarangi, kite hanga ture i ia wa i ia wa, hei whakamana mo ng.a tikanga kua kiia i runga ake riei,.ko aua ture ka<toa a te maori, me a.na ritenga, me aua mahi o mua, tuku iho, kia kaua ia e rereke rawa atu i nga ture o Ingarangi, me on a waahi katoa hoki e mohiotia iho nei, koia ano ia, heoi tenei waahi o te ture e tnana nei tatou..

. ,-JE hoa ma titiro kite kaha o tatou kjauniatua kite hanga liuanui atu mo tatou, kai whea te iwi paugo i te ao, i penei te homaitanga i nga mana kia ratou, i runga i te rangimarie ? 1 muri mai i tenei, ko te Paromata, katahi, ka.hangaia nga ture, oti ake nga wahanga mo tatou mo te maori, e wha nga tawaha hei tuunga iho mo it£U mema maori mo Le whare o raro, whakaritea ana kia wha hoki nga mema mo te whare o runga, e mana nei inaianei ture katoi.. E hoa mai, ko te iwi pakeha auake e whakanekeueke mu i o ratau, rohe Pooti Mema, ko tatou 51 ma tahi enei tau,

ko taua wahanga wha nei ano kahore ano kia neke atu.

I muri mai i enei mahi ko Te Kooti Whenua Maori, ka tu ano he maori hei kai whakawa, i konei ka kainga haeretia etnhi wahi o nga raana o nga Tiriti, i homai nei e te Kuini, he ahakoa i te mea i tu ano he maori hei kai whakarite whakawa i roto i nga • tikanga o te ture. E hoa ma, i roto i enei kaupapa katoa e korero ake nei au ka kite noa mai koutou i te maramatanga mete tuturu o te noho o te maori hei mangai mo te iwi maori kite Paremata o Niu Tireni. Ki ta koutou mahara ena e man tonu te whakaaro o to mema pakeha kia koe i nga wa katoa ? Kahore, notemea kai te hoki haere te kaute o te maori, ka mahi ia mo te iwi e nui haere ana te kaute, kia tu ai tona pooti, notemea kai te whakakiitia tonutia mai a Niu Tireni i nga tau katoa, engari ano te tono kia whaka-whanui-tia te tnana o te ture pooti mema kia neke atu i te wahanga wha, ko te whakakore atu i nga mema maori, kaore e tika ki ta te ture i whakarite ai mo enei motu, e hara i te mea na nga mema maori i noho kite Paremata, i whakaae atu ia tangata kia hokoi tona whenua i pau ai, ehara hoki to ratou nohoanoa ki i te mea no mua atu i te Tiriti o Waitangi, e man nei nga kupu kia tuku atu nga whenua kite hoko. Na konei kai te tino whakahe au ki enei korero whakakore i nga mema maori. Kia mohio ano tatou, ko tenei whare mo te maori, kei runga Niu Tireni e tu ana, e hara i te mea he tuatahi tenei no te whare wananga ki i Niu Tireni, kaore he whare wananga ano to te maori i mua, no nga tipuna mai tae mai ki inaianei. Kati ake tenei, mo runga i nga

mahara o nga tangata e panui nei mo nga mema, e hoa ma. kua puta aku kupu i te hui topu i Kotorua, i mea au whakahaerea nga Kaunihera marae, kia kowhiria kia 24 nga mema maori, kihai koutou i tautoko, i mahara koutou he iti taua take, inaianei ka kite koutou kai te patua atu te mema maori, a kua ahua whakaae te Minita mo nga mea maori ki taua tikanga, mehemea i oti, he tikanga i taua hui pea kua akina he pire kite whare, kia whaka-whanuitia nga tawaiia mo nga mema, kia tae ai kite 24 mema, penei kua kore koutou e nui kite turanga kotahi, heoi i te mea kihai i whakaaetia e taua hui kua tono te rohe o Kongokako kia wehea hei wahi tuarima, mo nga mema maori, a kua tukua atu kite whare taua Pitihana, kite kore e rite mai taua take. E kore e hoha te ngakau, a, ki toku mahara e kore hoki e pooti tenei takiwa ki etahi atu tangata, notemeakua toru tau e mana ana te Kaunihera o Kongokako kite hanga tikanga mo ratou, ko no-a tangata o roto o tenei rohe kahore ratou e mana kite hanga ture mo te rohe o Tamatea, o etahi atu Kaunihera ranei. Na konei matou i kaha ai kite hanga Pitihana i roto i to matou takiwa, heoi mo tenei takiwa. Taiawhio Te Tau, Mahitaone. Hepeteraa 21, 1905.