KI TE ETITA O TE MATUHI. THE MATUHI PRESS. Wenerei, Hurae te 6, 1904.

Matuhi, Volume I, Issue 43, 6 July 1904, Page 1

KI TE ETITA O TE MATUHI.

THE MATUHI PRESS. Wenerei, Hurae te 6, 1904.

Whare Pa re ma ta, Poneke, Aperira 11, 1904

E hoa, tena koe. tenei pukapuka aku, ko te whaM-wtianuitanga e ahau o te take i whakaaturia e ahau i roto i taku reta o te 8 o nga ra o te maratna nei, mo te whakaaro o TeKawanatanga, kia paahitia he ture, hei mea kia hora mai " Te Ture Whakanohonoho Whenua, 1900," ki nga whenua o te Maori.

No te tau 1893 te kaupapa tuatahio tenei ture i paahitia ai e Te Paremata, a i te tau 1891, ka whakatikatikaia a i muri o tena, ka whakatikatikaia i roto i nga tau nei, te tau 1895, 1896, 1897, 1899, a no te tau 1900 ka whakatooputia.

I roto i enei taumaha, i whakamatauria tonutia e nga Minita, e te nui hoki o nga mema Pakeha, tae atuhoki kite nui o nga perehi nurmi oTo Koroni, kia whakapaangia mai taua ture ki runga ki nga whenua Maori, a na te ata whakaaro ano o Te Minita o nga Whenua, o Mekenehi i roto i ngfv

tau tuatahi, i runga i nga whakahe a Te Hon ore Timi Kara, ka kore e whakapaangia wawetia mai ki nga whenua o nga Maori. Kaati, i roto i nga tuunga Paremata e rua ka taha nei, kua tino kaha raw a nga ruema Pakeha, mete iwi Pakeha kite akiaki kite Kawanatanga, kia wlrakapaangia taua ture ki runga ki nga whenua o nga Maori. I te Paremata o te tau 1902, i kprerotia, i runangatia e nga Minita tetahi Pire hei whakatutuki i taua iiiahia o te taha Pakeha, a na te waimarie oku i o in an a korerotanga ko te riiwhi o Te Pirimia, kia Ta Hohepa G-. Waari, mete Minita Maori, i whakahengia ai e maua ko Te Minita Maori taua tikanga, ka aetia e Ta Hohepa Gr. Waari kia tukuna kia taka taua Pire.

Kaati, i tenei Paremata ka taha ake nei, ka puta nui i Te Pirimia tana whakaaro ki a mai tana pire ki runga ki nga whenua o nga Maori i rungai tenei huarahi korero, he "aha te take i tika ai ki a tangohia e Te Kawanatanga ko nga whenua o n<ra Pakeha l raro l taua ture, a kaua hold nga whenua o nga Maori e tangohia," engari Ida aia kahore e tika kia meatia hei kiko tetahi, a hei ika tetahi, engari me rite he tika nga mo nga whenua o tetahi o tetahi.

He waimarie ano ka kore taua pire i tenei tuunga Paremata ka taha nei.

Ko te whenua Maori tuatahi i tangohia i raro i tenei ture no Tamahau Mahapuku i runga ano ia i te hiahia o taua kaumatua kia hokona tana whenua kite Kawanatanga. No te tau 1902 tenei.

I taua tau ano, ka hiahia te Kawanatanga kia tangohia ano hold te whenua o Nipivya Heremaia i raro i taua ture, otira kahore a Niniwa i whakaae kia tangohia tona e Te Poari i raro i taua

ture, na konei, ka tohungiahekeelii ki Te Hupirimi Kooti, kia kitea, ka kaha ranei te Poari i raro i taua ture te tango i te vvhenua Maori i haere mai nei Id aia i raro i nga ritenga Maori. Ka mutu te wananga a nga roia o tetahi taha o tetahi taha, ka whakataua e Te Taiite, Tumuaki o nga Tiati o te Hupirimi Kooti o Niu Tireni,-kahore te Poari e kaha kite tango i nga whenua Maori i haere pera mai ki te Maori, i te niea, kua takoto i roto 5 te rarangi 2 o Te Tiriti o Waitangi, to huarahi e ngaro ai te take Maori i runga i o ratou whenua, ko tenei, ma te hiahia o te Maori nona te whenua kite hoko i tana whenua, katahi ano ka rite kua ngaro te take Maori i runga i tana whenua.

Kaati, mai ano o taua tau, kua whakaaro te Kawanatanga kia whakapaangia mai taua ture ki runga ki nga whenua o nga Maori. Mo nga whenua nunui o te iwi Pakeha te ritenga o tenei ture i hanga ai, nga Pakeha e noho lie mai nei i etahi atu whenua i waho atu o tenei Koroni, a e noho nei ano i Te Koroni nei.

Ka waiho kite Pakeha nona te whenua, 1000 eka whenua tino pai, ka tangohia te toenga e Te Kawanatanga. Mo nga whenua hekene karaihe, ka waihotia kite tangata nonate whenua. e 2000 eka, me tetahi tuunga mo te kainga. Mo nga whenua ahua pai torn karaihe, e 5000 eka, me tetahi tuunga mo te kainjja. Ko te ritenga i raro i te ture nei, ki te hiahia te Kawanatanga kite tango i tetahi whenua o te Pakeha, ka whaka aturia atu ki taua tangata e te Poari i raro i tana ture, kei te hiahiatia tana whenua kia tangohia mai i raro i taua ture, a Id te whakaae te Pakeha nona

te whenua, ka whakaaturia atu e te Foari tana utu mo taua whenua, a ka inoi atu hoki te Poari ki taua tangata Ida whakaaturia mai eia tana utu, kite kore tetahi me tetahi e ae kite utu a tetahi, ko reira, ka haere te whakatau a nga utu mo taua whenua kite aroaro o Te Kooti Whakatau utu.

Ko nga tangata a taua Kooti, he Tiati o Te Hupirimi Kooti, me etahi Ateha e whakaingoatia atu e tetahi taha e tetahi taha.

Ko te aroaro o taua Kooti ia taha whakaatu ai i nga ahuatanga i tika ai tana utu i kii ai, i tika ai ta tetahi i kii ai, ka riro ma te Kooti e tatari n<>a korei'o, a mana e whakatau te utu.

He Kooti Piira ano to tenei Kooti, engari kahore he tikanga i whaia roatia ai tona takinga, kaati kau, ko te kii ake, kite puta ta. te Kooti Piira whakatau, ko te utu tena mo taua whenua, ahakoa kahore i rite ki ta te tangata nona te whenua l hiahia ai, ka tangohia te whenua, a kite nui ake te utu ita te Poari i whakaatu ai. a kite mahara te Poari he nui rawa te utu, eahei ana ia kite whakakore i tana whakaaro tan<>o i taua whenua.

Kahore ahau i te mohio ka peheatia te whakangaunga mai o taua ture ki nga whenua o nga Maori, i te mea kahore ano te Pire i kitea hei maramatanga moku kite huarahi e maharatia ana e te Kawanatanga, hei tango i nga whenua o nga Maori.

Kei te mohiotia, ko nga whenua nunui o nga Maori, he nui rawa nga tangata kei roto i te taitara o aua whenua, a kite whakataua nga eka ma "ia tangata, e kore nga eka e eke kite mano ma te tangata kotahi. Mo te nuinga tenei o nga whenua. Haunga ano etahi Maori takitahi e nui ana nga eka kei tona ake ingoa, engari kei te taha tokoiti tenei ahua.

Ahakoa tenei aronga o nga whenua nunui o nga Maori, e purutia nei e te nui o te tangata, a he iti noa nei nga eka e whiwhi ai tena, kei te meatia Ida tangohia i raro i taua ture a te wa e taea ai he ture whakat/katika i te ture nui, Ida pa ai taua ture ki runga ki nga whenua o nga Maori. Ko te ture i maharatia e taku ngakau, hei karo i tenei e takina nei e ahau ona ahuatanga, ko Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900, me ona whakatikatika, tenei e purutia nei e o tatou Kaunihera Whenua Maori nei.

A, kei te kite ano ahau, ka taea e taua ture tetahi o nga ture nei te karo, mehemea i roto i o tatou whenua nunui, kahore nei e taea ana e te hunga no ratou aua whenua te mahi, te whakapai, ko era me tuku atu kite Kaunihera o to ratou na takiwa, ma taua roopu e whakahaere i raro i te rite nga tiaki, mo te hunga no ratou te whenua, Ida whakatekihanatia, ka tuku ai kite riihi.

Na te hia kai o te Pakehaki te whenua, i kaha ai te haere o nga pakiki, kia whakapaangia mai e te Kawanatanga te ture e takina nei e ahau ona ritenga, kia paa ki nga whenua o te Maori.

Heaha nga karo e taea ana e tatou?

Ko nga whakautu, e rua. Mo nga whenua e taea ana te mahi e te hunga no ratou i runga i te hangaitanga o te ritenga mahi paamu, i runga i nga huarahi taiepa i te whenua, tua i te ngahere mete tahi i nga otaota„karui ki nga karaihe totika, mete whakanoho kite taonga, mete mau ote ahu whenua o nga Maori no ratou te whenua kite whakanuku ake i te kaha o te whenua.

Tuarua, ko te nuinga o nga whenua o aua tangata ano, mehemea kahore e

taea e ratou ake te mahi, ko te tuku atu i era o nga eka ki roto kite ringa o te Kaunihera Whenua, ma tana ropu e tuku kite riihi, i runga inga ritenga whakatekihana, hei nohoanga mo te iwi Pakeha e hia kai nei kite whenua hei kai nga mo ratou. Ka hoatu enei aronga e rua e ahau ki o tatou iwi hei tirotiro, hei whakaaroaro.

Kahore e ta-;a e tatou te tu tonu i runga i te taumata kotahi, whakaatu ai i te kupu, kahore, e kore matou e whakaae, he rite no te hiahia o te iwi Pakeha kite tai e pari nei e timu nei, kahore nei e taea te taiepa atu. Haunga hold te whakamatau i nga whakahe, ka haere tonu tena,rno tenei ture, me era atu e kitea ana, ka tahuri kite mtiru atu i nga tika ote tangata Maori.

Kia matatau te whakaaro, te titiro e kore e mohiotia te wa e karano-atia atu ia koutpu e ahau, kia awhina mai i tetahi ritenga whakahe mo taua Pire a te wa e kokirihia mai ai e Te Kawanatanga a tera tuunga o te Paremata. Kaati, kia peka ake ahau kite korero whanui mo te ture nei, a mo no-a ture reiti e meatia nei e Te Kawanatano-a kia whakatikatikaia, kia whakakotahitia tonutia te nui o nga reiti hei utunga ma nga Maori i runga i o ratou na whenua, ki nga reiti e utua nei e nga Pakeha i runga i o ratou na whenua.

Heaha te ritenga kei te werohia mai e enei whakamatauranga a te iwi Pakeha, e ma rototia nei i o ratou merna, a e akina nei ki Te Kawanatanga e ratou katoa kia taea?

E rua nga mea e whakaohongia mai ana, a i roto i aua mea e rua, kei te mohio tonu tatou, kahore he tangata i te kuare. Otirc, heaha te mate? Ko to tatou ahuatanga Maori, ko te nga-

kau ngoikore, mete kore e hiahia ki te mahi. Haunga te hunga i roto i a titou e mohiotia nei, he tangata ahnwhenua, tangata uu hold kite mahi. He iti rawa enei. Ahe nui enei ahna tangata kei roto ia tatou, kahore e kaha kite whakaputa ito ratou aimwhenuatanga, i te mea kei te takoto papatupu tonu nga whenua. Heaha te rongoa mo tenei taha? > Ko te'whakahohoro i te whakaritentenga o nga take o ia whanau, o ia taugata, o ia hapu ki nga walii e tika ana ratau, kia wawe te tau, kia wawe te ahei te whakaputa o ia whanau, nga whanau ranei, nga tangata katoa ranei e whakataua atu ai mo ratou te whenua, i to ratou ahuwhenuatanga, ki a tere ai te whenua kite whakaputa mai lona hua, ki a taea ai te karo te ture i takea ai e ahau tenei pukapuka a ki a taea mamatia ai hold te utu nga reiti me era atUj ritenga eutaina mai ana e nga ture ki'runga ki nga tangata o nga whenua no ratou nei nga whenua, a kia kaha ai ano hold te

whenua kite whangai ite hunga | nona te whenua, me era atu tiaki katoa e rite ana mo te ora pai o te tinana, mete whakatupu tika ake i nga tamariki ki runga ki nga mahi, me nga akoranga e taea ai te nuinga o nga nga ki hou mo te whenua mete taonga te whakahaere e puta nui ai nga hua e tutuki ai nga mahi e mama ai nga | whakaaro. Ko te riihi nui tonu i te whenua

i runga i te hiahia ake o te hunga no ratou tetahi whenua kite Pakeha e kore term huarahi e kaha kite karo atu i te ture te take o tenei pukapuka no te mea ka taea noatia atu e teKawanatanga te tango te whenua mete riihi katoa Id te hiahia ia kite pera. Ko nga riihi ma roto i te Kaunihera kahore e taea e te_Kawanatanga te

tango, itemea e tukima ana ki nga riihi a te Kaunihera, i runga i nga eka rite te nunui, i runga i te ahua o to oneone. te tuu o te whenua, mete wai. Ko ia tekihana e rite ana mo ia tangata kai-tango tekihana. Kaati, i roto i enei korero roa katoa ka kii ake ano tetahi reo, kei te hiabia matou kite mahi kite whakapai i o matou whenua, kaati te raruraru, ho kore moni hei timata i nga mahi, e taea ai te whenua te whakakorikori Ida whakaputa i tana kaha. Kei runga kei ten<i kupu, i kaha ai maua ko Apirana Ngata kite whakainatau kite Kawanatanga, Ida whakaarohia he rite nga ture e taea ai he ritenga e whiwhi ai nga Maori pupuru whenua ki tetehi awhina moni, hei mahi hei whakapai i o ratou whenua engari, i te wa e ngaro tonu atu nei taua tikanga, kahore ano nei i tinana mai kite kanohi, he pai te huri ote tirotiro o te ngakau kite huarahi a Ngatiporon e mahi nei i ona whenua e whakaaturia nei e taku pukapuka ote 8 o nga ra o te marama nei, kite mahi hoki a Ngaiterangi me era atu

iwi o te Tai-Rawhiti e mahi nei ia tau kite whakatipu nui i te Kaanga ite Witi, ite Oti, kite nui hoki o nga tangate takitahi e noho nei i tona wain, e paamu nei i ona whenua, e miraka nei i ana kau me era atu tangotangp e homai ora nei kia ratou me o ratou whanau. Me whakamutu ake e ahau tenei pukapuka i konei mete whakaatu tuarua ano i te kupu nei, kahore katoa tatou i te kuare ki o tatou wahi ngoikore, i kore ai enei aronga nunui katoa e taea. Ka taea, mehemea ka whakamatauria. He take tenei e rite ana kia whakamatauria atu ano, Kaati, me waiho mo tetahi atu tuhinga.

Na Hone Here.