KUPU WHAKAMARAMA.

Matuhi, Volume I, Issue 20, 27 January 1904, Page 2

KUPU WHAKAMARAMA.

Koia tenei te whakamaramatanga o nga kupu e whai nei ara:— "Rekireihana" ko nga tikanga whakahaere mo nga Kaunihera Maori e whakaritea mai ana i roto i te panui a te Kawana i roto i tona Kaunihera a e perehitia ana kite Kahiti. " Paera " ko nga tikanga whakahaere e whakaritea ana e nga Kaunihera Maori mo nga mahi e whakahaerea ana e nga Kaunihera, tae atu ki nga Koraiti Marae. TE TURE WHAKATIKA I U TURE KAUNIHERA MAOBI, 1903.

He ture hei whakatikatika i " Te Ture Kaunihera Maori, 1900."

Kua meinga hei ture ete Rununga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga ano i tona mana, ara:

1. Te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakatikatika i te Ture Kaunihera Maori, 1903," a me korero ia ano ko ia tonu tetahi wahi o '* Te Ture Kaunihera Maori, 1900" (ka huaina i raro nei ko " te tino Ture ").

2. Kua whakatikatikaina e tenei Ture te tino Ture, penei me tenei e whai ake nei, ara, —

(a) I te tekiona iwa o te tino Ture: Kua apiritia atu kite wehenga-tekiona ono nga kupu e whai ake nei: " a ka ahei hoki ia, meheuiea ra ka whakaaro ia e tika ana kia peratia, kite Avhakauiutu i tetahi riiema o te Kaunihera, a ko te nohoanga i watea i runga i taua whakamutunga ra me whakakapi i runga i nga huarahi kua whakaritea e te wahanga-tekiona i runga ake nei." (b) I te tekiona tekau o te tino Ture : Kua whakakorea te kupu " Poari " i te wahanga-tekiona whitu, a kua hoatu hei whakakapi mo tera ko to kupu nei "Kaunihera."

(c) I. te tekiona tekau ma ono o te tino Ture:—-

(i) Kua apitiria atu nga kupu e whai ake nei kite mutunga ote wahangatekiona wha: "mete harihari atu ate Maori a efeahi atu tangata ranei i te waipiro ki roto ki nga kainga Maori, ki nga pa Maori ranei." (ii) Kua apiritia atu nga kupu nei nie nga kainga Maori ranei me nga J'ori me nga tiriti ranei o taua kainga" ki te mutunga o wahanga-tekiona waru.

(iii) Kua apitiria atu ki muri i te kupu " hei•" i te wahanga-tekiona

tekau tha ono, enei kupu, " hanga i nga."

(iv) Kua apitiria atu kite mutunga o te wahanga-tekiona tekau ma iwi nga kupu nei l ' a hei utung;a ma nga tang;ata e hara nei i te Maori mo tekorenga i whakarite mo te takahanga ranei i tetahi paero i hanga e te Kaunihera i raro i nga wahanga-tekiona wha, rima tekau ma tahi, tekau ma toru, tekau ma wha, tekau ma rima ranei o tenei tekiona.

(v) Kua apitiria atu ki taua tekiona tekau ma ono te wahanga-tekiona e whai ake nei:

" 21. Hei whakariterite tikanga mo nga mea e haereere ana i runga i nga tiriti me nga rori o nga kainga Maori me nga pa Maori. (d). I te tekiona tekau ma waru ote tino Ture: Kua apitiria ki muri o te kupu "Officer" nga kupu nei "Health Officer " ranei ino nga Maori, tetahi Sanitary Inspector ranei i vvhakaturia mo nga takiwa Maori e te Minita Maori e te Minita mo te Public Health ranei."

(e.) I te tekiona rua tekau ma toru o te tino Ture: Kua apitiria ki taua tekiona nga kupu nei " i raro ano i nga rekereihana tera e hangaia e te Kawana hei tohutohu.mo te Kaunihera."

ff.) I te tekiona rua tekau ma rima o te tino Ture: Kua apitiria ki muri i te kupu " Ture " nga kupu e whai ake nei: " mehemea ranei kite kore e whakaae tetahi tangata e hara nei ia i te Maori kite utu i tetahi whaina i whakataua i akina ranei ki runga ki a ai i raro i nga tikanga o tetahi paero i hanga i raro i te wahanga-tekiona wha, rima, tekau ma tahi, tekau ma toru, tekau ma wha, mete tekau ma rima o te tekiona tekau ma ono o tenei Ture. " Engari kite whakataua kia utu

whaina tetahi tangata, ka. ahei ia ki to tone atu kia whakawakia tuaruatia ete Kai-whakawa tnturu, inehemea ra ka iitua atu e in ki to Tiamana o te Kauniliera o te Komiti Ma me ranei nana i whakawa, nga moiii kaua e hipa ake i to torn pauna, hoi wlmkarite ino nga nioni e pan i to whakawa tnarua."

3. (1) Hui atu kite whaina i whakatana e to Kaunihora mo te takalianga o tetahi paero i raro i te tekiona tekau ma ono o to tino Ture, ko ia tangata, ahakoa lie Maori he tangata

ke atu ranei, e hari ana i te waipiro ki vote ki tetahi kainga Maori, pa Maori, ranei, e ahei ana, ina whakataua ton a hard i te aroaro o tetahi Kai-whakawa tuturu, te whaina i a ia mo tono hamuli tuatahi kia kaua e nui atu i to tekau pauna, a mo tona haranga tuaraa mo ona haranga ranei a muri atu kaua enni atu i te rua tekau pauna, kia kotahi marama ranei kite whareherehere mo ia haranga pera ona. (2.) Kaua tetahi kupn o roto nei e kiia kei te arai i to haringa atn o te waipiro ki roto ki tetahi kainga Maori, pa Maori ranei, inehemea e haria atu ana e tetahi tangata i runga i te mana o te tiwhikete whakaae pera atu o teta hi takuta kua rehitatia, a e whakaatu ana i roto i tana tiwhikete e whaitake ana taua waipiro hei painga hei oranga hoki mo te mate o tauatanjjata o tetahi atu tangata ranei o roto o taua kainga Maori, pa Maori ranei: Engari me pa atu ano ki taua tanga ta nga whin me nga whaina kua whakahuatia ake nei mehemea e tukuna ana e ia kia kainga taua waipiro e teta hi atu tangata kaore ra i whakahuatia tona Ingoa i roto i taua tiwhikete. (3.) I ia whakawa e whakahaere ana i raro i tenei tekiona e kore e ahei hei karo kia kiia kaore e hoatu te utn mo

to waipiro kite tangata o whakawakia ana. (4.) Ko nga waipiro katon e haria ana o urn ana ranei ki roto ki tetahi kainga Maori, pa Maori ranoi, a e taka hi ana i tetahi o ana paero ka niurna a ka ahei ana waipiro hni atn ki ona ipn to mum atu e to Tiamana o te Kaunihera o tetahi atu tangata ranei i whakamanaia e ia i runga i tetahi pukapukai tuhituhia, a me whakahaere i runga i to tikanga ano he waipiro tera i murua i raro i Te " Ture i!aihana, 1881."

4. (1) Mo runga ino nga ri ten era o te wall an ga tekiona tekau o te tekiona tekau ma ono o te tino Ture, ka a hei to Kawana, ina whakaaro ia e tika ana, i runga i te kupu tohutohu a te Kaunihera, kite rahui iia tahuna tio, kuku, pipi, ranei, i tetahi hiinga ika ranei, kia motuhake hei mahinga pera ma nga Maori o taua takiwa, ma nga hapu me nga iwi Maori ranei e tohutohu ngia ana: Engari hoki ina whakaritea e te Kawana tetahi rahui pera, me ata whakaaro ano ia me maliara ano hoki ki tetahi oranga kia watea atu mo nga tangata e noho ana i taua takiwa. (2.) Ko tepanuimo ana rahuitanga me Perehi ki roto kite Gazette mete Kahiti.

5. (1) Ka ahei te Kaunihera kite whakatu i etahi Maori o roto i tetahi kainga, Maori, pa Maori ranei, hei Komiti, engari kaua e iti iho i te tokotoru e maha atu ranei i te tokorima ana tangata, a me hua he ingoa mo rat.oil ko te Komiti Marae, otira, kite whakaaro te Kaunihera e tika ana kia peratia, me whakatu, kia kotahi tonu lie Komiti mo ia taki-rua, mo ia takimaha atu ranei kainga Maori, pa Maori ranei, a mo runga mo ia o aua Komiti me pa nga tikanga e whai ake nei: —

(a.) Ka ahei te Kaunihera i runga i tana whakatu kite tuku mana atu ki te Komiti hei whakahaere hei whakatutuki i tetahi i katoa ranei o ana paero i roto i tetahi kainga Maori, pa Maori ranei.

(b.) I runga i te tukungaatu o taua mana, ka ahei te Komiti kite whakawa i nga takahanga katoa o nga paero, ki te whakataui nga whainga kua whakaritea mo aua takahanga, kite tono Ida utua nga Avhaina, a kite whawha atu ina utua, i runga ano i nga tikanga kua whakatakotoria.

(c.) Ko nga moni whaina katoa e riro ana i te Komiti, apiti atu kite pukapuka kaute o aua moni, me tuku atu i ia wiki kite Tiamana o te Kaunihera.

(d.) Ki te kore e whakaae tetahi tangata kite utu i tetahi whaina i whakataua e tetahi Komiti mote takahanga o tetahi paero, me ripoata e te Komiti taua takahanga me tona ahua, me ana whakahaerenga wKakawa katoa mo taua take, kite Tiamana ote Kaunihera.

(e.) Kaaheite Kaunihera ona mema tokotoru ranei, engari ko te Tiamana tetahi o ratou, kite whakahaere "tikanga mo taua ripoata i runga i ta ratou i whakaaro ai e tika ana.

ff.) Me whakahaere e«te Komiti iia \va i ia wa nga mahi e whakahaua ana e te Kaunihera kia mahia e ratou.

(2.) Ko tenei tekiona hei whakapai mo te tekiona tekau ma whitu o te tino Ture, ako taua tekiona mete wahanga tekiona rua o te tekiona rua o. " Te Ture whakatikatika i te Ture Kaunihera Maori, 1901," kua whakakorea atu e tenei Ture.

6. Ka ahei te Kaunihera i runga i te whakaae a te Kawana, i ia wa i ia wa ki te whakarite i nga mutunga me nga rohe o nga, kainga Maori, pa Maori

ranei, i runga i te panui i whakapiria kitfctahLwahi marama i roto i taua kainga i taua pa ranei, a me whakatakoto he kape o taua panui ki roto ki te tari o te Kaunihera a me tuwhera tonu hei tirohanga ma te katoa. 7. .Ahakoa nga kupu o te tino Ture, haunga ia nga mea e whakamutuaana i runga i te ture, me tu tonu hei mema a taea noatia te toru tekau ma tahi o nga ra o Hanuere, tau tahi mano iwa ran ma ono.

Engari ia ko nga mema me nga Kaitohutohn Kaunihera i whakaturia e te Kawana i raro i nga tikanga o te tino Ture, hui atu ki nga mema i whakaturia hei whakapai mo nga mema i pootitia, kite koree whakaturia houtia ka mutu to ratou mematanga ina pan nga tau e toru timata atu i te ra i whakaturia ia ratou, haunga ia kite rokohanga e taua toru tekau ma tahi o nga ra o Hanuere, tau tahi mano iwa rau ma ono, heoi ka mutu i taua ra.

8. (1) Mo runga i te rehitatanga o nga kuri a nga Maori, kua tu te Kaunihera hei " ropu takiwa," a kua whakawhiwhia ia, i runga i nga huarahi katoa e taea ana, ki nga mana katoa o taua ropu i runga i nga tikanga o " Te Turi Rehitatanga Kuri. 1880"; a ko nga rehitatanga katoa e mahia ana e te Kaunihera, e mahia ana ranei i raro i tona inana, me nga utunga katoa o nga whii me nga whaina i raro i tenei Ture ki roto ki nga Kaute Moni a nga Kaunihera Maori, ka kiia he rehitatanga ahe utunga ki roto; kite District Fund i runga i nga tikanga o taua Ture. (2) Timata atu a a rnuri atu hoki i te tahi o nga ra o Hanuere, tau tahi mano iwa rau ma wha, ko te Kaunihera anake e whai mana kite rehita i nga kuri a nga Maori, engari ka ahei noa atu ia Kaunihera i runga i tana i whakaaro ai he.tika kite whakariterite

tikanga i waenganui ia raua ko tetahi ropu "takiwa Fakeha hei rehitatanga ino ana kuri.

(3.) Ko tenei tekionahei whakakapai mo te wabanga-tekiona whitu o te tekiona tekau ma ono o tetino Ture, a kua whakakorea e tenei Ture taua wahanga-tekiona.

9. Hei whakatutuki i katoa i etahi ranei o nga kupu toHutohu ate Huihui nga Nui o nga mangai i tu i raro i te tekiona rua tekau ma iwa o te tino Ture, ka ahei te Minita Maori i ia \va kite hanga rekereihana hei whakatika tika. hei whakarereke, hei whakakore ranei i nga paero e mana nei o tetahi Kaunihera, kite hanga ranei i etahi paero hou, a ko aua Rekereihana ina whakamanaia e te Kawana a ina oti te Perehi ki roto kite Gazette mete Kahiti, me whaimana a me,whahahaereki roto ki nga takiwa e huaina ana i reira, a ka whaimana ki reira aua rekereihana ano he paero i ata mahia e nga Kaunihera o aua takiwa.

10. Ko nga paero a te Kaunihera o te takiwa kei reira nei tetahi whenua karinga kapia e'takoto ana, ahakoa kei roto taua whenua karinga kapia i te whenua a te Maori, a te Pakeha, a te Karauna ranei, ka whai mana ki roto ki nga kainga Maori katoa kei runga i taua whenua karinga kapia e tu ana, ahakoa he kainga noho noa iho he kainga tuturu ranei, a ka ahei te Kaunihera kite kiia kaua e whakaturia he Komiti marae mo aua kainga, engari me whakatu tetahi Kai-tirotiro etahi Kai-tirotiro ranei, a, i raro ano i te mana o te Kaunihera, me whiwhi aua tangata &, me whakahaere e ratau mana katoa o te Komiti Marae i raro ano ra ia i nga tikanga o te tekiona ono o tenei Ture.

11. .Ko ia tangata kua takahi pokanoa, kua pahua ia, kua raweke ranei ia,

ahakoa pehea, i nga urupa, i nga ana tupapaku, me era atu wahitanuinan<»a tupapaku mete kore i wh&kafnanaia'e te Ture, kaahei me ka whakataua tona ham kia whainatia kite moni kaua e nui atu i te rua tekau ma rima pauna kia torn marama ranei kite whaina raua ko te whareherehere.

Engari ia ko te mana whakahaere w mkawa mo enei tu hara ma te Kaiwhakawa Tuturu anake e whakahaere i runga i te whakaaturanga a te Tialnana o te Kaunihera Maori.

12. Ahakoa pewhea nga kupu o roto o " Te Ture Kaunihera Maori, J 900," ka ahei te Minita kite utu i nga moni e watea ana mo" nga mahi Maori i raro i nga tikanga o " The Civil List Act, 1863," e pootitia aria ranei e te Paremete hei utu i nga moni e pau ana i nga mahi e whakahaerea ana i raro i "Te Ture Kaunihera Maori, 1900."