Tau Gahua Kotofa he Tangata Fai Fale

Mana (Auckland), Volume 1, Issue 14, 9 February 1978, Page 4

Tau Gahua Kotofa he Tangata Fai Fale

Ko e tau tagata oti kua fai fale kua lata ke fai tupe fakaputu ke lata mo e tau nena totogi, inisua mo e levekiaga ke he fale.

Ko e tau mena totogi (rates) ko e tupe tuluhau kua fa totogi mau he tau tagata pule fonua ke he fakatufono faka-maaga (tuga e fono takitaki maaga) ke totogi aki e tau puhala-tu, tau otaota ne lau mai he tau_kaina, tau moli hulu puhala-tu, mo e falu a mena kehekehe foki.

Ko e tau tagata fai fale (house owners) kua lata ia lautolu ke totogi e tupe tukuhau fale he tau tau takitaha. Kaeke ke ai fai tupe e tagata fai fale ke totogi aki e tukuhau pehe na, to maeke he fakatufono faka-maaga (local government) ke fekau a ia ke fakafua e fale haana ke inoua e tupe ke totogi aki e tukuhau fale. Ko e falu maaga i Niu Silani kua maeke he fakatufono maaga ke fakaata e tagata ke totogi valavala e tukuhau fale haana he tau faahi tapu takitaha, ka e ai totogi lagataha he tau tau takitaha. Ka e fakamua to taute e koe e mena ia kua lata ke pulega fakamua a koe mo e fakatufono maaga (ko e Fono Takitaki Maaga ha ia). Kaeke kua kitia e koe kua nakai maeke ia koe ke totogi e tupe tukuhau fale haau, ti( fina atu fakaave a ke he taha'

tagata kua lotomatala ke he tau vahega mena pihia ke tutala mo ia. Po ke ole ke he tagata gahua lagomatai tagata matematekelea (welfare officer) ko e heigoa ke taute poke fano ke he fono takitaki maaga kua kaitalofa e tukuhau fale haau ki ai.

Kaeke kua mafiti e kumi lagomatai haau, to maeke he fakatufono maaga poke fono takitaki maaga ke liga totonu atu ki a koe kaeke ke mavahe a koe ke lali fakamalolo ke totogi e kaitalofa haau. Kaeke ke tokanoa e koe ke leva nakai taute e koe ha mena, to maeke ke fai matamatekelea ke moua e koe, ti liga foki ke toe a koe ai fai fale.

Levekiaga ke he fale ke tumau e mitaki Ko e magaaho ka fakatau e koe e fale kua mavehe foki a koe ke Jeveki e fale ke tumau e mitaki. Ti hanei falu he tau mena ke taute e koe ke tumau e mitaki he fale haau: Vali e fale mo e taufale. Ka nakai taute e koe pihia, ti fulupaku teteki ni e fale he onoono ki ai tip popo vave foki ka pala he uha.

Liu taute fakafoo e tau gutuhala mo e tau fakamaama ka malona he tau magahala kehekehe.

Taute fakafoou e tau mena he fale ke tutulu tuga e tau apa mo e tau halavai. Kikite e tau mena gahua he hila ke liu fakafoou kaeke kua malona. Leveki e tau hala mo e tau pa kaina ke mitaki.

Ko e falu he tau mena nei kua maeke he taute ni e koe, ka ko e falu kua lata ke kumi e koe taha tagata lotomatala ke taute. Ko e levekiaga ke he fale ko e mena mole tupe, ti. ko mutolu oti ne fai fale (house owners) kua lata ke fai tupe ke toka kehe ke lata mo e levekiaga ke he fale.

Levekiaga ke he fale haau ke mitaki he nofo ai. Liu fale — kua nakai tatai e tau fale hinei mo e tau fale he tau aelani, kua kehekehe e puhala ke leveki aki. Lahi e gahua he leveki fale he motu nei ke mea. Ha ha i ai e tau liu fale ne laupapa aki e tau lapa mo e faliki aki e tau potu kapete mo e tau potu mamoe ne

lata ke tafi mo e fakamea aki e masini matagi hila (vacuum cleaner). Ua ligi aki e vai e liu fale ha ko e mena leva to momo, ti maeke ni ke popo e tau lapa laupapa.

Ko e kaitunu mena kai hinei ko e mena tuate ni ke he liu fale ti kua aoga lahi ke pehe, ko e liu fale, tau kaupa fale, tau koloa, tau laulau, tau nofoa he poko kaitunu mo e poko kaitunu katoa, kia fakamea tumau.

Fa mahani foki e poko fakamumuli (fale vao) ke toka ai i loto he fale. Kua lata ke leveki ke mea he neke maeke ke namu paku mo e moua mai ai e tau gagao. Lata ke kana aki he tau aho takitaha oti e taha palasi kana mena pihia pauaki nakai fakaaoga ke he ha gahua kehe. Ua tuku ha kapa kalaie i loto he liu pu fale vao. Fakaaoga ni he pepa fale vao pauaki ne fakatau mai he fale koloa.

Mena makalili lahi a Niu Silani ti ko e tau tagata nakai aga mo e makalili mena fa fakaohooho atu ki a lautolu ke papa oti e tau gutuhala mo e tau fakamaama he tau fale ha lautolu ti papa tumau ai ni pihia. Fa mahani foki e tau fale hinei he vaha makalili ke haumia pahahu mo.moko. Ha ko e sitovu kaitunu mena kai mo e haumia pahahu i loto he fale, kua lata ni ke lahi e matagi hauhau mitaki ke faifano ai i loto he liu fale. Kua lata ke fakamea e tau laupapa he fale, tau koloa fale, tau ulo kaitunu mo e tau kapiniu kai. Tau faliki mohega mo e tau koloa tui kua lata ke momo mo e pakupaku mitaki. Kaeke ke ai taute e koe e tau mena nei ti maeke ni e fale ke moua e namu paku kelea ti liga nakai lata mo e faahi malolo tino.