Tagata Fakamooli Tala he Fakafiliaga

Mana (Auckland), Volume 1, Issue 11, 24 November 1977, Page 4

Tagata Fakamooli Tala he Fakafiliaga

Ko e fakaoti a nei he fakamaamaaga hagaao ke he tagata fakamooli tala he Fakafiliaga ne kamata lomi atu he ‘MANA’ kua mole.

Ko e puha ke tu ai e tagata fakamooli tala. Ka tu a koe i loto he puha nei to fakatonu atu he tagata ofisa i loto he fakafiliaga ke omonuo a koe ke talahau e tala mooli mo e tonu. Kia fakamooli a koe ki ai mo e tali atu pehe “I do”. To tu a koe ki luga ke talahau e tala haau. Ka e kaeke ko koe, ko e tagata motua mo e lolelole po ko koe, ko e tagata gagao to fakaata a koe ke nofo hifo he nofoa. (Na tutu e tau loeakahuhu atukiakoe.) I loto he fakafiliaga tokolalo (magistrate court) na ui he tau loea e iki fakafili “Your Worship”. I loto he fakafiliaga tokoluga (Supreme Court) na ui he tau loea e iki fakafili “Your Honour”. Kua lata ia koe ke fakaaoga e “Sir” kaeke ko e tagata taane e iki fakafili po ke “Madam” kaeke ko ia ko e fifine.

Ko e mata gahua haau ke talahau e tala mooli mo e tonu ke he mena ne tupu. To fakatuai mo e loa e mata gahua nei, to logona foki e koe e lolelole mo e ahumate. Ko e tala ka talahau e koe to fakamau e lautolu ne lomi po ke tohi lima e tau kupu vagahau haau. Fa manako foki e iki fakafili ke fakamau hifo e ia falu kupu ne vagahau e koe. Kua mitaki ke nakai vave e vagahau haau mo e vagahau ke logona mo e maama he faoa ne fakamau e tau kupu e tala haau. Ha ha i ai tolu la e puhala ke fakakite e koe e tala haau ke fakamooli aki e mena ne tupu. Ko e puhala fakamua kua fakahigoa ai ko e haau a “evidence in chief”. Fakamua to ole atu e loea po ke leoleo ta hokotaki ne ole a koe ke hau ke he fakafiliaga, ke talahau e koe e higoa katoa haau, nofoaga haau, mo e gahua haau ke maeke he tau tagata oti i loto he fakafiliaga ke iloa ko hai a koe. Ka mole ia to tuku atu e ia e tau huhu ke tali e koe. Pete ni ko e tali haau ke he tau huhu nei kua fita ne iloa he loea, ka e huhu agaia ni e ia ki a koe ke maeke he fakafiliaga katoa ke logona e tala tonu ke he mena ne tupu mai he gutu haau. Ko e puhala ke uaaki kua fakahigoa ko e “crossexamination”. Ko e mogo hana ka tuku atu he tau loea ne lago ke he taha faoa e falu huhu ke tali e koe.

Ko e puhala fakahiku aki kua fakahigoa ai ko e “reexamination”. Ko e mogo haia ka liu foki e loea poke leoleo ta hokotaki ne ole a koe ke hau ke he fakafiliaga ke huhu atu ki a koe ke talahau falu a mena ne mahalohalo ki ai e

fakafiliaga. Fa mahani foki e iki fakafili ke huhu atu ki a koe he magaaho ia.

Ka oti e tau huhu he tali atu e koe to nakai maeke ia koe ke fano kehe mai he poko fakafili ato moua mai e fakaataaga mai he iki fakafili. Ole age ke he loea poke tagata ofisa i loto he fakafiliaga ke fakakite atu e mena ke nofo ai a koe ka oti haau a tala. (Kaeke kua nakai 1 loto a koe ke nofo hifo he

fakafiliaga kia talaage ke he loea haau to kamata e fakafiliaga ke maeke ia ia ke ole atu ke moua mai e taha fakaataaga.)

Ko e tala haau ke fakamooli aki e mena ne tupu. I loto he fakafiliaga na igatia ni e loea mo e lali fakamakamaka ke kautu haana tala ki mua he iki fakafili poke matakau fakatonu poke fifili fakahala (jury). Ko e mena lali e loea ke moua e fifiliaga kua haofia mitaki ma e tagata ne lagomatai e ia. To lagomatai fakalahi atu he loea poke leoleo ne ole a koe ke hau ke he fakafiliaga a koe ke maeke ia koe ke talahau fakamitaki e tala haau. Kia amaamanaki a koe ha ko e mena to totoko atu he loea ma e taha faoa e talahaau ke he mena ne tupu. Kua mitaki ni ke talahau e koe e tala kua mooli mo e tonu. Manatu ko e mena kua omonua a koe ke talahau e tala mooli. Ko e mena mitaki mo e tonuhia ke he tau tagata oti ti mukamuka foki e mata gahua nei haau ka talahau e koe e tala kua mooli mo e tonu. Loto e iki fakafili ke talahau fakahako e koe e mena ne tupu. Ka talahau fakahako e koe e tala mooli to maeke he iki fakafili ke fakatonu atu e fakafiliaga ke fanogonogo fakamitaki ke he tala haau.

Hatakiaga maau he mogo ka huhu atu e loea he taha faoa ki a koe. Kia vagahau totonu. A koe neke fakatepetepe e vagahau haau ka lali e loea ke huhu fakavavevave. Vagahau fakatotoka fakamitaki ke maeke ia koe ke talahau fakatonu e kakano he tala haau ke he mena ne tupu.

Ua ako manatu e tala haau ke talahau. To tuku atu he tau loea loga e tau huhu ne loto a lautolu ke moua mai ia koe e tau tali. Kaeke kua nakai maama ki a koe e huhu, talaage ke liu fakamaama atu foki e huhu haana. Kaeke kua nakai iloa e koe ke tali, talaage fakahako ni ki ai. Ka e ua fua manatu e tali haau.

Ua fakaata e koe e loea ke fakatupetupe a koe. Fa mahani e falu a loea ke lali ke talahau e koe falu tala ne loto a ia ke talahau e koe. Ua fakaata e koe e loea ke fakatupetupe poke fakaitaita a koe. Talaage ni fakahako e tala kua tonu mo e mooli.

Ua talahau ha tala vaiga. Nakai mitaki ke tala vaiga a koe he neke liu ni e tala vaiga ia haau ke lauia ai a koe mo e ekefakakelea ai foki e tala haau ne fakamooli ki ai.

Tau toe kupu ke fakaoti aki e fakamaamaaga nei. Ko e

mata gahua fakamooli tala ki loto he fakafiliaga ko e mena ke fakalavelave aki a koe. Ha ko e mena to mole e tau magaaho gahua haau, ka mole ia kaeke ko koe, ko e tagata fai tama to kumi tagata a koe ke leveki e fanau he magaaho ka fina atu a koe ke he fakafiliaga. Ko e mata gahua he tagata fakamooli tala he motu nei, ko e mena aoga lahi mahaki. Ko e mena ia kua ha ha ke he fakafiliaga e malolo katoa ke poaki e tagata ke tu ki mua he fakafiliaga. (Kaeke kua nakai omaoma a koe ke he poakiaga nej to maeke ni ke fakahala a koe. Ko e fakahala tupe poke fakahala a koe ke tuku ki loto he fale puipui.) Pulega age ke he loea poke leoleo ne ole a koe ke hau ke he fakafiliaga, poke loea ni haau e tau mena, ne uka ki a koe. Pulega age foki ki a ia e tau tupe haau ka mole ha ko e mata gahua nei.

Kua lata ni ke manatu mau ko e mena mitaki lahi e mena nei ne taute e koe ha kua foaki haau a tau magaaho ke eke a koe mo tagata fakamooli tala ke lagomatai atu e tagata ne lago ki ai e mena ne tupu ke moua e ia e fakafiliaga tonu. Ko e puhala hako hanei ne loto mooli a koe ki ai. Mooli nakai e manatu ia??