Fakamanatuaga he Aho Pule Fakamotu ha Niue

Mana (Auckland), Volume 1, Issue 9, 27 October 1977, Page 1

Fakamanatuaga he Aho Pule Fakamotu ha Niue

Kua lahi e nava mo e fiafia he tau tagata he motu ha Niue he ha lautolu a Fakamanatuaga he Aho Pule Fakamotu he tapu kua mole ha kua fakalataha atu e Takitaki Ikipule ha Niu Silani ko Misi Malutuni ke he fakafiafiaaga ia ha lautolu. Ko e fakamanatuaga fiafia ke toluaki a nei ha Niue tali mai he tu a ia ke he Fakatufono Pule Fakamotu. Ne mahani a Niue ke fakamanatu ke he 70 e tau tau kua mole e Aho Futi Matini — ko e fakamanatuaga na kua taute ai ke he tau tau oti he Aho Gofua ne tata atu ke he aho 19 ia Oketopa. Ko e kakano he Aho Futi Matini ne kamata mai he aho 19 ia Oketopa he tau 1901, ko e aho ha ia ne fakahigoa ai a Niue ko e motu kua nofo ki lalo he levekiaga ha Niu Silani. Ti ko e tau 1973 ne fakaoti poke fakamavehe ai e fakamanatuaga he Aho Futi Matini ha Niue ha ko e tau 1974 he aho 19 ia Oketopa ne hoko atu ai a Niue ke he tuaga Pule Fakamotu ati kua fakahigoa ai e fakamanatuaga he aho ia ko e Aho Pule Fakamotu. Mole atu he moua e Niue e tuaga pule fakamotu ti fifili ai agataha ke eke e Ahb Pule Fakamotu mo taha aho lahi he motu he tautau oti ka ko e fakamanatuaga lahi ke taute ai he tau lima tau — ko e tau fakamanatuaga ha ia ka o atu ai e tau uiina mai he tau motu

kehekehe ke fakafiafia auloa. Pehe e kakano he fakatokaaga nei, ka tu e lima tau he tali mai he tu a Niue ke he fakatufono pule fakamotu ko e tau ha ia ka hoko ai e fakamanatuaga lahi fakalataha mo lautolu kua uiina atu mai he tau motu kehekehe — pihia fakahaga. Ka ko e tau tau noa to hoko ni e fakamanatu fakamotu ni hokoia tuga e taute e tau feua fiafia, fakaaliali he tau koloa lalaga mo e tau fua kehekehe he fonua mo e falu he tau mena fakafiafia tino kehekehe. Ko e tau kua mole ne taute ai he taha Kalapu Taute Sipote ha Niue e taha feua fiafia ta-fua-polo (golf) ti hoko atu e na motu ne ua ko Samoa Lalo mo Samoa Uta ta fetoko mo e tau piani ha Niue. Ko e tau nei ne foaki atu heFakatufonoNiue e taha kapiniu ne higoa ai ko e ’Fakamailoga Fetoko He Aho Pule Fakamotu’ ke ta fetoko ki ai e na kau ne ua — ko e taha kau kua fifili mai he tau piani he motu mo e taha kau fifili mai he tau uiina mai he tau motu kehekehe. Ko e falu he tau feua fiafia ne taute ai he tapu kua mole ko e fakatataaga he tau fua mai he fonua, tau koloa taute lima, mo e takafaga ika fetoko. Ne taute foki e tau feua fiafia kehekehe tuga e tufi, hopo mo e falu foki ti ha ha i ai tolu foki e fakamailoga ne foaki atu he Fakatufono ke moua he tagata mo e fifine kua mua atu e makaka he taute mena fiafia ti taha foki ma e kau poke kalapu ne mua he tau feua fiafia oti na. Ko e aho 19 ia Oketopa 1974 ne fakaoti ai e pule fakamotu ha Niu Silani ki Niue he tali mai he 70 e tautau kua mole he leveki atu a ia ke he tau fekau fakamotu ha Niue. Ko e veveteaga he levekiaga na kua taute ai ke he puhala kua maeke ke fakatumau e vaha loto mafola mo e fekapisigaaki he na kautu ne ua. Ne foaki atu e Niue ma Niu Silani e kaina ne higoa ko e kaina he Komisina i Tapeu ka e foaki age e Niu Silani e taha Fale Fono Ekepule foou ma Niue. Ko e Fale Fono foou ha Niue kua kamata ta tuai he mahina lulai kua mole.

Tali mai he tu a Misi Malutuni ke he kotofaaga Takitaki Ikipule ne kua fita ni he fakafano mai he Fakatufono Niue e uiina ke ahiahi atu a ia ki Niue he ha njagaaho kua ata a ia ke fenoga atu ki ai. Ti ko e fakamanatuaga he Aho Pule Fakamotu he tapu kua mole kua felauaki mitaki ai mo e uiina ti hoko atu a ia ki Niue. He haana nofo ke he motu ne tutala a ia mo e Palemia ko Misileki mo e haana Kapeneta hagaao ke he tau mata kupu kehekehe mo e maeke foki ia ia ke kitia mata e tau mena poke tau gahua ne fa e taute ai e Niue tali mai he magahala ne tu ai a ia ke he fakatufono pule fakamotu. Ne hafagi foki he Takitaki Ikipule e maka ne fa e ta ai e Fale Fono foou.

Kua amaamanaki pehe ke mau e Fale Fono foou nei he mahina lulai he tau ka hau ke felauaki mo e Fono Lahi he Atu Pasifika Toga ko hoko ai ki Niue he tau ia. Ne o hake foki e Lilifu ko Rata mo e haana tokoua ko e hukui he Faahi Totoko he Fakatufono Niu Silani. Tokologa ia tautolu e tau Niue mo e falu tagata foki kua ha ha i ai ke he tau loto ha tautolu e huhu poke heigoa ha Niue poke motu ha Veveii ke he lau 3