Tawhiao ma i Ingarangi.

Korimako, Issue 33, 15 October 1884, Page 7

Tawhiao ma i Ingarangi.

(Te roanga o tera kua taia.) A tetahi tikanga, he whakatu i etahi ritenga e whai ture ai nga iwi Maori, e ata noho ai, e kore ai e puta he he, he raruraru ta te mea, ko a ratou mea i minaminatia e nga Maori i ata rite ano ki ta te Maori ahua. I runga i enei mahinga a te Maori, kaore i rere ke i te Ture nui i whakaetia mo Niu Tireni (15 te 16 o "Wikitoria, panepane 72, hekehana 71). E rua e toru aku tau i noho ai i Waikato, —nga tau 1860 tae noa kite tau 1862, i te tino mananga o te Kingi Maori, a, kitea ana e ahau te tikanga rangimarie, te tikanga whakamana i te Ture puta noa, a, pai rawa atu ki taku mohio. I taua takiwa e tu ana nga kura tamariki e noho ana nga Kaiwhakawa hei whakamana i te Ture; a, ko te whai-rawa, ko te rangimarie, ko te ahua pai o nga iwi Maori i reira, kahore i kitea ki nga tini whenua o te ao. I te tau 1863 ka hapainga atu te whawhai ki Waikato e nga hoia o Ingarangi. Ka 20 tau ka pahemo i enei hanga e korerotia ftei e ahau; a, kua mohio ahau kite nui o te kino i whiua takekoretia ai ki nga iwi Maori, i runga i te whawhai take kore a te Pakeha i hapai ai ki roto o Waikato. Te tukunga iho o tenei pakanga, o tenei whawhai, ka rere nga iwi Maori kite mano-

whenua i te ainga o te patu; a, ko to ratou whenua momona i riro noa atu ite rau-patu. Ko nga whenua o nga Maori i mea kia kauaka e tu he whawhai, kia whauwhia te rongo,—ko a ratou whenua i murua noatia iho; a, ko nga iwi o te mano-whenua i kaha kite hapai ite pakanga kaore i ahatia a ratou whenua. Ko te he o te muru-whenua i runga i te rau-patu, i whakaaetia e Te Poatiku (Mr. Chichester Fortescue) ko ia hoki i roto i Tari o te Koroni i tera takiwa; a, ko ahau i tae atu i reira kite hamumu ki a ia, mo aua hanga. Na, i pera hoki nga korero a Wiremu Tamehana, nana i whakaatu i runga i tana korero kaha te he o tera hanga o te kohi whenua a te Pakeha i te rau-patu, i runga i te Ture muru whenua. Ite takiwa i muri mai o te pakanga, noho marire ana enei tangata Maori i runga i nga maunga; a, kaore i rere atu kite whakaohooho i nga Pakeha nohonoho i nga whenua i murua ra. I noho nga iwi Maori i roto ite rohe i panuitia kite Ture muru whenua, whakahaere ai i a ratou Ture ake. Na, ko tenei kua tae mai te wa e puta ai nga hiahia o te Kawanatanga o Niu Tireni e mea ai kite huarahi, ki te ara rerewe ki nga takiwa Maori hei whakanui mo te taha Pakeha. Na, kua haere mai enei rangatira i Niu Tireni kite kawe mai i ta ratou kupu. Ehara ta ratou i te pana atu i nga tikanga whakanui mo te tangata; engari, he mataku kei whakanoaina nga tikanga whakamana mo nga iwi Maori i roto i te Tiriti o Waitangi. No te pitihana kua tukua atu ki a koe e Roori Tapei, e whakaatu ana i etahi mea, e puta pea, inahoki te kehi o Meiha Te Wheoro maku e whakaatu ki a koe. He kupapa ia, piri tonu kite Karauna; a, i whakahoa kite taha Pakeha, tona kainga ko Waikato; otira ahakoa takahoa ia a Te Wheoro kite Kawanatanga ko ana whenua ake i murua katoatia. Hono tonu te

kupu o te Kawanatanga kia utua nga whenua i murua noatia ra, horerawa he utu, taea noatia tenei ra. Tuarua ko te kehi o Te Whiti. He rangatira whai mana tera, e ara i a ia te ua o te pakanga o tetahi atu whawhai a te Maori, me he mea, he hiahia whawhai tana. Otira na Te Whiti i riri tona iwi ake, me etahi atu iwi, kia kaua e turia nga he kite whawhai. Engari koa, nui atu nga he i whakaekea kautia ki a Te Whiti. I hopukia hetia ia, haria atu ana ia, mau ana i te herehere, huri noa te tau kotahi, a, ko nga whenua i murua kautia. Tuatoru, ko te Kooti Whenua Maori, he Pakeha nga Kai-whakawa i runga i nga Ture o te Kawanatanga o Niu Tireni; a, i waihotia nga take o nga whenua ma aua kooti e whakaoti. Na, e ki ana nga Maori, ma ratou anake nga tikanga katoa, —ma ratou anake e whakaoti nga take mete panga o te tangata ki nga whenua a te Maori. Ehara tera kupu i te tika e kiia nei, ha! kaore nga Maori e mohio ki nga tikanga o te whakawa. I ahau i Niu Tireni nohea e taea te whakahe nga tikanga whakaoti whakawa 0 tera rangatira nui, o Weretangi. 1 nga whenua whakatete o tera, 0 tera wahi, ka tikina a Weretangi hei whakaoti. I etahi kehi, ko Weretangi i rere atu hei wawao, hei whakatatu; a, horerawa ahau (a Te Kohi) e mohio ki tetahi kupu whakahe, kia kotahi, i runga i nga whakaritenga whenua a Weretangi. I te kitenga o te raruraru ki tera, ki tera whenua, ka puta te kupu, "Tikina a Werematangi," Na, ka haere atu a Werematangi, kitea ana e ia, wliakarangona ana e ia, ka whakahaere-marire ia i nga ritenga katoa; a, te tukunga iho o tana kupu whakaotioti, tatu ana nga mauri o te katoa. Ko te kupu a Tawhiao ratou ko nga hoa, e tono nei ki a Roori Tapei ko te Ture Whakamana-a-kainga 1 nga, takiwa e nohoia mai e nga Maori anake. Kua oti i ahau i a Te Kohi (Mr. Gorst) he mapi

: whakaatu i nga takiwa e - toitu ,nei ki nga Maori, —i nga wahi s kaore nei i ekengia e teTure 'Pakeha. Taeanoatia tenei wa, iko te Ture Whakamana-a-kainga i mau tonu ki a ia, kite Maori, i.roto i te rohe o te papa tupu; -a, ko ta Tawhiao ma e ki atu ;nei, kia mau tonu i a ratou tera tikanga. Ahakoa kua hanga he Ture kia putaputa nga tikanga ■Pakeha, ki nga wahi katoa, .kahore ano i whakamana noatia .ki nga wahi papa-tupu e meatia nei. I roto i te Ture nui o Niu Tireni, he mana ta Ingarangi i roto i te " Ki-runanga o te Kaunihera" kia whakamotuhia ketia tetahi kia whakahaerea i runga i te ritenga Maori; nga Kaiwhakawa Maori, nga Ture Maori. E ki ana nga rangatira piri ki a te Kuini, kia whaka tuturutia ki a ratou ake te mana o te rangatiratanga o a ratou whenua; a, kia kaua e tukua noatia atu ki te taha Pakeha. Kotahitahi tenei kupu aku a Te Kohi (Mr. Gorst) hei mutunga. Ehara i te mea i haere mai enei rangatira Maori ki to aroaro i runga i te ririhau kite Kawanatanga o Niu Tireni. Ko ta te Kawanatanga ake whakaaro i mea kia whaia he tika mo nga iwi Maori; a, penei hoki e ai taku matau, ta nga rangatira nei; engari koa, ko to ratou tunga mai, ta nga rangatira Maori, e tu ana i runga i.te mana o te Tiriti o Waitangi. E mea ana nga rangatira Maori, he tikanga whai mana ta ratou i runga i te Tiriti o Waitangi ki te rangatiratanga o a ratou whenua, i roto i o ratou takiwa, pera hoki me ta te Kawanatanga whaimana, i roto i nga takiwa i a ratou. Kaore i whakaae nga Maori, ae, ka haere ka mimiti te te puna tangata o te taha Maori. Ma Meiha Te Wheoro e ki atu ki a Roori Tapei e kaha ana te iwi Maori kite whakatupu tangata; kaore hoki i tika tena kupu, ka whano ka mimiti te puna-tangata i te taha Maori, engari koa, e nui haere ana te tangata o te taha Maori. Tetahi kupu a nga rangatira Maori, kia I

kaua ratou e whakahokia atu ki te Kawanatanga o Niu Tireni hei whakaoti i nga hanga e-kore-rotia ake nei. Ko ta ratou tono, me ta ratou inoi tenei, he whai maiki a te Kuini, nana nei te putake o te Tiriti o Waitangi; —na te Kuini o Ingarangi taua Tiriti; a, ko ta Tawhiao ma e whai nei, ma te Kuini ano e whakamana tana ake Tiriti. E ki ana nga Maori, ko te Tiriti i whakapumautia e to papa mana nui, e te Pirimia o Ingarangi e noho mai nei,—i puta ra era ki i runga i ta te Kuini Kawanatanga whakahirahira ekore e tika, kia waiho ma te Kawanatanga o Niu Tireni e whakaotioti enei nunui, ta te mea, ko te Ture o Niu Tireni e whakamahia mai nei i era moutere, he mea tuku atu i konei i Ingarangi, i te take tuturu o enei tikanga katoa. Me ake ka tu a Tawhiao kite korero, a, me titiro ana korero ki a Roori Tapei, i runga i ta tatou, i ta te Pakeha taha, i ta te Pakeha Kimihanga." [Ka mutu i konei nga hamumu a Te Kohi (Mr. Gorst). I runga i enei tu korero, ka mohiotia ano tenei hanga te kupu horipu e puta ana i te waha o te uritangata. Mawai hoki koe uau e Te Kohi ena tu-hamumu e titaritari % Hua atu, he tangata nui te tangata, tae noa ki nga korero nui tonu. Kei muri atu nga kupu o era atu taniwha i maunu-whakarere mai ra i ona rua i Ingarangi.] (Tera atu te roanga.)