NGA RONGO O TE WIKI.

Jubilee : Te Tiupiri, Volume 1, Issue 41, 20 October 1898, Page 2

NGA RONGO O TE WIKI.

I tae nga maori o Waikato kite aroao ote Pirimia me Timi Kara i Poneke, he korero mo te Pire Kaunihera Maori a Henare Kaihan. Te kupa ate Pirimia kia raton he nui nga tikanga nunui kei roto i tana pire hei ata titivo, liei 'whakaaetanga ma te kawanatanga, engari be nui nga mana kei roto, e kore rawa * whakaaetia ete Pareuiata. He nui toku koa kia kite ia Mahuta, kia korero matta, e koa ana hoki abau kia tere tonu tona tae mai ki konei. Tera ano te tabi raruraru a nga maori i Piliama. Ko taua whenua he me riihi mai e te Kai Tiaki kia Arani. Ite rahoroi ka kitea nga kau a nga maori e haere ana i roto i tona taiepa, tono ana te pakelia ki nga maori kia whiua & ratou kau ki walio o tuna taiepa; whakapeka ana nga maori, Paunatia ana ete pakeba nga kau. Tango hia mai ana ano e nga maori ki wahoo te pauna, ka kawe ano ki runga ki to whenua. Ko ana maori tokotoru kua hopukia kite hereheiv. Tokowaru nga maori kua man kite herehere, lie parautanga i Pihama whakawakia ana, te 12 ng a marama e man ana te rongo, ko to latou rangatirae £25 nga moni here i runga i a ia. Ko te tabi tima ko te Mapourika kua paearau m* l i tera motu.

He Upoko 1 Kttta. la Taare/Hnkatbrqno e whakangau poaka ana, tupono atu ko te tahi ana i Piha Pei kei te takiwa o Akarana, ka kitea e ia e 24 nga upoko tangata i roto i tana ana. E maharatia ana e nga pirihimana, he raea- ata whakahaupn na nga maori, i runga i o ratou tikan«a maori. Tera e mauria mai ana wheua nei e nga pirihimana, hei reira uiuia ai. Te Tahi flhl fial. Kotahi tekau mano nga whare i Hanako (i Tain a) i pan i te ahi, a kotahi mano tangata i mate. Ko te rnihi koia tenei e 8,000,000 tiira (kotahi tiira e ono hereni. Ko Roori Notoraana, tama o to tatou kawana, kua tae mai ki Poneke, i ma runga mai i te tima meera ia Te Kotiki. Tera pea ia e roa e noho ana i te Koroni nei. I runga i nga malii whakawa komihana mo nga Pirihimana, ko nga wharangi o te pukapuka i taia ai ana korero 1276, ko nga moni i utna ai mo te psrehitanga me nga pukapuka 1700, ko te u'tn £Bl4. I te Kooti Whakawa Whenua Maori i tu nei ki Heliitini, ko Tiati Kanara te Tiati, Iwhakapntaina e ia te tahi ota i raro i te Tekiona 122 o."Te'Tnre Kooti Whenua 1894/' hei whakamana i to hunga nona tana whenua a Pohokura kei Tarawera, 55,000 nga eka, kite whakatu Komiti hei whakahaere i runga i nga tikanga e paingia ana e ratou. Katahi rawa te ota tuatahi peuei ka whakahaerea ki Nni Tireni nei. No te Mane i tae ai nga tangata o te Urewera kite aroaro o te Piiimia, he tono na ratou kia hohoro te wliakaritea he komihana, "I raro i te Ture Rahui mo te Takiwa o te Urewera," kia whakamutua nga whakatntu hui i raro i taua ture, ko nga moni i pau i te hui whakamutnnga £IBO. Tono aua hoki ratou kia whakaritea he pirihimana hei noho ki Ruatoki, kia" hanga hoki e wharewaea, he Poutapeta Takotoranga Moni ki tana kainga, me te Rerewe hoki. Te kupu whakahoki a te Piiimia, tera te komihana e tae atu i •una o te tan nei; me mutu nga huihui maori; me korero. au kite Minita mo nga Ture mo te whakarite Pirihimana ki Ruatoki, na mo te whare waea, mete poutapeta, ma raua ko te Tumuaki 6 Nga Poutapeta, «ata whakahaere tenei take; mo te Reriwe ki KihiI'aue, tera e tae te utu kite £1,000,000. Te mutuuga 0 ta ratou korero, ka takoto atu te kakahu maori. K.o te Rahiri (he pouaru) he wahine na Hone Pihama (kna materia raua ko'te tama e haeie ana i nniga i to raua kiki, ka tutaki i te ekiperehi o te pakelia, ka eke te wiira o to raua paki ki runga i te •ttlii kohatu. Katahi ka pina te wahine nei, tau i-awu »tu ko runga mai ole ekiperehi, eke tonu mai nga *»ra mate, tonu iho. , Tei-ate tahi wahine pakehn no Ritireini, Ingarangi. Jf° Mini Harihi e whitn nga whanan mahangataugu. 53 ona tau. ••W te tahi piuiui k(-i roto i te Nnjiepa o Taraimki

e penei ana. «He patu i nga manu ririki." Ka uka ki nga k«i mahi paamu ina haria atu kite Taianaki laanrn Karapu. Te utu mo nga waewae maina(manu) tekaumarua tatini waewae kotahi te hikipene: mo nga heeki, e torn kapa mo te tatini. fle mat»ena. Te tahi marena nui tenei i kitea ki Whanganui mo nga taumaha, he tama na Pohita rangitira ite paparakauta o te Timi Pakete, ko te wahine he tamalnne na Patene ranjjatira o te Rataraui Hoteera, he ra nm.tana ra, Ko te whare Karakia, pau katoa nga tikanga whakapai pai mo roto, nga haki o te taone, me nga tima ara katoa. He mea ata tuku marie raua na o raua matua kite ringaringa ote Mmita kia Marenatia. Ite mutunga ote marema katahi ka mauria te taue mete wahine, kite kainga o nga matua o te wahine I reira,te peene, me nga pakeha rangatira e whanga mai ana. He nui te powhiri i powhiritia ai te tane mete wahine marena hou, i runga ra i nga powhiri a tenei iwi a te pakeha, ka pa ko ta taua uei powhiri ko ta te maori, e ngateri te whenua. Ko te niaha o nga pakeha i hoatu taonga, hei whakahonore mo to raua marena kotahi ran e rua tekau matahi. Na te papa tonu ote kotiro he tiake moninei; Na Teina, he tiaki; Na Patene (teina o Patene) kei Meropane, he tiaki; na Pereiha o Hel)itini, he tiaki; na te whaea ote tane, e whare mete whenua. I muri atu nga ahua mea katoa, a e kore e urn ki roto ki to raua whare. I runga i te hui a te Ope whakaora i roto i to ratou pareki i Whsinganui nei. Korero ana a Meiha Pakenietoa, e pun ana 4.100 i te tau, a Ingarangi, mo te tangata kotahi i te tau ; hei utu kai, kakahu, me nga tikanga tiaki, mo nga tangata e kawea nei ki roto ki te whaielierehere. Na ko te Ope Whakaora e noho nei i taua whenua i Ranana, e whangai ana i te rua miriona tangata pera. Kua oti nga whare kei nga wahi katoa o te ao nei e rua rau, me nga paamu kei nga Koroni, te kainga mo nga Herehere, te whakamaruinaiu, te whakaora mo nga wahine, nga hoia aroha. Epau ana ki nga takiwa o Atareria anake, e rua tekau mawaru mano pauna, e whakapaua aua ki te utu, whenua, whare, mo te hunga rawakore, a he nui hoki te nioni e pau ana ki Niu Tireni nei. Kua kitea inaianei e 800,000 tangata e atawhaitia ana e enei whare i Atareria. E hara ite mea ko enei anake o ratou whare atawhai; engari kei nga wahi katoa o te ao, kaore e whenua i kore te taea e ratou. Ka kitea i konei nga mahi nunui e mahia ana e ratou, hei painga mo te rawakore, mo te hunga tahae, me era atu tangata e paea arautia ana, e tukitukia ana hoki, e nga hau nunui o tenei ao. Ko te mono Hoiho purei nei ko Rangipuhi, kua panuitia, ko te utu mo te uha kotahi e£ 4 4s. Ko te Pire Peitthao*mo nga koroheke kua paahitia ete whare o Raro. Tera e whakapiki kite whare o Runga. Kua tonoa ano kia toru wiki mo Hone Heke e ngaro atu ana i te Paremata.