Ngarongo o te Wiki.

Jubilee : Te Tiupiri, Volume 1, Issue 40, 6 October 1898, Page 10

Ngarongo o te Wiki.

Turei, Hepetema 27. He nui te koura moni nei i kitea ki runga o te awa o Kaoari, he manga no Waino, e tata ana ki Okarito, kei tera motn. Tokotoru nga tangata i wbiwbi ki te tekau pauna taumaha koura, i roto i nga ra e iwa. Tokoono atu hoki nga tangata i whiwbi kite aunihi taimaha ma te tangata kotabi o ratou i te rangi kotahi. Tokorua nga pakeha kid arabi paki ko Kake raua ko Hemi, e wbitu tau mo raua ki roto i te wbareberebere mo ta raua pahuatanga i te tabi pakeba i Akarana, i runga i te paki. Kote mate nei a Te Mitara ki Poneke be nui te kaba ; boki rua maiano ai tena mate kite bunga ana pa tuatabi.

Ko te whakaaro a te Kawanatanga mo nga Tuatara (ngarara nei) me nga lieeki; kia rabuitea i raro i te Tare Tiaki karaehe, ko te take i whakaaro ai te kawanatanga, mo te rongonga ai tokorua nga pakelia o era iwi, i tae mai ki to kohi i nga heeki. E ki ana te Nupepa Herara o Nepia, tera pea a Te Paraihe e tonoa kia tu mo te Paremata, a tenei pootitanga mema c haere mai nei. He kaipuke i wera i te ahi kite moana ko Horingiwutu te ingoa, e wha nga maahi, e 2073 tana, kaore ano kia tae mai nga rongo o nga tangata o runga. Ko nga mom inihua mo nga taonga £60,000 kite £70,000. No Poihakena anake te nuiuga o nga whare Inihua. No nga whare Inulma o Nui Tireni nei e £6,121. CJUenePei 28. Eki ana te Korero a te tain minita o te Hahi Papita i to ratou huihuiuga, konga tangata o te ao nei kei roto i nga mahi kariatiana e 400.000,000, i nga tau o rami ake nei e '200.000,000. I roto i te whare whakawa Hara i Karaitiati, tokorua nga tangata, i wliainatia mo nga moni e £5 ma te tangata kotahi. k) te take he tukino no raua i o raua hoiho kite wliakamahi i runga i te alma mote o nga hoiho. Ki ana te kai whakawa kite kore s taua mahi e whakamutua, ka whiua e ia ki roto i te whare herehere. Te taho marena i te tahi takiwa o Parihi. e ki ana te Terei Terikarawhe. Te m te tahi wahine ka OS nga tan, i tae kite aroaro o te Mea o taua taone, e toia haeretia ana te tahi pakeha alma hiwikiwihi nei ku 80 nga tau. Katahi ka whakamarama l<i taua Mki, ko te take o tona tae atn, he mea n;i ana kia mareuatia raua. Ite mea ka tae ton it ki tu ra u uiarenatia ai raua, ka rite katoa ai n<ra mea mo taua ntenga. Tera te Lalii kntiro vnornona ka 40 nga tau tu ana, me tu liamama otuwaha - 'Re paroteie taku" nie te reie mai ki t'e walii ia rami, ka uia e te mea healia te take, katalii ia ka ki atu, kote tangata nei e whai ana i taku whaea. mn nga moni kc liooi whakahauaaua <•

te mea kia peia atu ki waho, te putauga atu haere tonu kite tutu tangata; hei tango inai i ton a whaea. Heoi riro ana ina nga pirihimana raua e whakahoki ki to L'aua whare. I ruuga i uga pauni kiuii i te utu iti; 1 nil) in ana nga kai whakahaere ote Haki Ingavangi o YVhanganui kite titiro i te kamura iti tana utu, mo te wliakahoutanga, mc to hanga hold ite tahi wliiviv. hei apiti kite whare karakia. Tok.nvhitu rawa nga pakeha i tono, kiteaana na tlenare Patara te utu iti rawa ara koiatenei £271 17s. 6cl. Taite 29. Tern (c (a!ii pakeha l<o Tiringi he riugatahi kua tae ki Poihakene, e kiia auo ko taua tangata to tino Tiamupeina o te ao mo te haere i nga haere tino roa, konga macro ka pan i a ia te haere i roto i n-a tau h ruii 15,000. Ite tau 1896 kapiki atu tonu kalia kite haere i era atu tangata o te ao. Ako te kotahi n.iano maero, i oti ia ia te haere i ruto i nga tau.e Hi a. Na inaianei kei te pera ano tona haere inaianei lie rauna i te ao ko toua knii tona hoa. No Akuhata te 3, i tima*a ai tona haere. mai i Niu [oka, ko te ra hei taenga ano mon a ki reira. eaira ki runga kite ritenga o te peti, kei Akuhat.i ano i te tau 1901, konjja rnoni kei roto i tona pakete e 5,01)1) tara (4/2) Tetahi o nga tikanga kei ruuga i a ia e here ana i ruuga i nga whakai'iteritanga, kaua rawa ia e hoko e tonu uumi. Na Katene meiiia mo Whangauui, i wh ikatakoto te kotahu hei tohu mo te kaMpupa mo te wliare o te Taraweiluma i Whangauui nei. To Katene. - Ekoa ana an mo to karangatauga aTo Moiha mete atihi i an hei whakatakoto i tenei tohu mo te whare inm arao uga hoia. Kaore kau he tikanga kia korerotia a ratou aiahi, iMLt'iii.ai i.' lino niohiutia ana. He poto kau iioi i.'. \va kapi ana te ao nei i o rotou \y!kuv, a k- re kau o v.ahi kei te takoto imaili'i. aliakoa te mania, he tino nni ana ta r.iuu wlmkiiiia-jiv i 11,4 a maiii. Ko te Tarav,vi!i i.;:a e tino whakaae katoa ana, e in :!ii !i.i • :m!,.>;i i mahi pai m > re

ratou Ariki. Tera atu etahi ahua tangata kaore nei e taea atu i nga Hahi, a e taea ana e nga Taraweihana me nga mahi pai hoki e mahia ana i waenganui ia ratou. E koa ana aliau ko Te Ami me nga Hahi i Whanganui e malii tain ana ratou, ko nga huri tuara nei kua mutu atu. I te mutunga ka whakamoemiti a te Katene kite Ame mo to rotou wliare hou. Ko te wa tenei e tika ana. No temea ko te whare tawbito kua tino tawhitotia. Pamipe 30. I te huihui a te Komiti o te Ekipihana ki Akarana, kua tau ia ratou kia hanga mai ano te tahi whare ki taua whare matakitaki; kia whai ruma ai mo etahi tikanga ara mo nga Peene Wbakatangitangi nei, kua whakaritea hoki e £3OO nga moni e whakapaua mo nga purei a nga peene. Tera te tahi korero he mea waea mai i Banana ia Hurae. —Ko Tiati Pari i pubia i te 26 o Hurae e te Peiriwhi o te kooti, ko te take he rnurunga na te tiati i tona Tiwhikete, e toru nga mataa i pubia kite upoko. Na te tokomaba tangata na ana taua tgngata i hopu, i ora ai te Tiati. mo te tirohanga i te pu he mea tawbito kua paraa, na te.na i kore ai e k;tha te rere o nga mataa. Mauria atu ana taua Tiati kite whare turoro kia ata tirohia nga tungakitea ana. Ko tahi onga mataa i tuki te paparinga niaui. Kotetahi ituki te kauwae, ko te mea itu kite taringa te mea i kiia e te takuta i kino taua tuuga, mete ki hoki tera ia e ora. H&t&Kei, Oketopo 1. I te maiama i mahue ake nei, ko te whakaaro o te Tari o nga Mahi aim whenua, kia hanga i tetabi whare hei whare whakamataunga ki Akarana tena nga moni e tae kite £15,000. Tera te kawantanga e tono kite Paromata kia whakapaua nga moni e £7,000 hei hanga Raiti waea nei, me nga korere wai mo Rotorua. A kia tnkua hoki taua taone ki raro i te mana kauuihera hei whakahaere. Kua whakaae a J. R. Wiieimi o Hebitini, kite tnku kite Poari Hoko wheuun a te kawanatanga, nga eka 1150 o tona whenua, a be tino whenua taua wbeua.

LUenePei 5. Ko Revd Koreneto, tninita pakeha o Nepia, e whakaatn raai ana te nupepa o Ranana; Kotahi mano pauna moui a taua mirrita i tukua atu hei painga mo mga tangata o tona taone i Kouowaara lngarangi. Ko te nia tenei o ana tuku nga ino tona taone. Konga ngeru o nga hum e hokona nei ara he opatamu, kna tuku i te taba raro o Waikare moana i Kihipane. I runga i te motini a Henare Tomoana i roto i te Kaunihera whakaaetia ana etahi wahi, i Waiapn, Haaka Pei hei rahui mo nga manu niaori. Tenei te tahi korero i panuitia ki tetahi Nuipepa o Poibakeua, Epenei ana :—Tent te talii pakeha hoko hoko taonga i Peekerapu, a e£4o ana inoni ma te tahi rangatira niaori, korero ana te Maori; Tenei Iwi te pakeha, kite Jiiahia kite Peekerapu, katahi ka uru kite whakahaere mahi, ka tango taonga kia nui, engari kaore e utna. Ka whai tonu kia nui he moid ma ana, e £2OOO ka waiho ena, ko te £5, Kahuna e kore rawa e mohiotia e te tangata taua £5 ia, kaharia kite Tiati ka ki atu ko te Peekerapu au, na ka karangatia e te tiati nga roia katoa, me nga tangata hoki e uama ana ia. Na ka kite Tiati ko te tangata nei. Kua pekerapu, e hiahia ana ia kite hoatu i ana mea katoa, na tona kupu mai ki au kia wehewehea tona rima pauna ma koutou. Katahi ka wahia e te Tiati, kia whapauna ma nga roia ko £1 ma nga tangata. Na hoki atu ana te pakeha ki tona kainga. Kote wai nte Roto o Taupo, he peuei mete tai pari nei, ka pihi ake te wai; kamutii ka lioki; e kiia ana tera e tahi waahi kei te wera. E korerotia ana kotelahi awa kei Kakaramea i te Hawcra, he paitini, i mate nga pakeha i te inumanga i te wai o taua awaI te tnwlieratanga o te Hupirimi kooti ki W.hanganui nei: kotetahi keehi na Kiripi (pakeha) o Pipiriki; mo te Herewini, lie puhanga na taua niaori i nga kau mahi ate pakeha. Ipnta te maori. He maha nya pakeha i tae kite huihni a te ope whakaora i te ParekiTavvhitn, ko

te mutuuga hui, tenei ki taua whare. No te inea kua tu to ratu pareki hou. E wlia ngahaapu o Hehitingi i wera i te ahi, e toru no Kanati kotahi no Waiata. E torn nga wiki i tonoa e Matii (ineina) 010 Hone Heke i runga i ona ra laruraru. TEERA WUURTJ. He ripoata raai no Ranana kite Kamupane. Hepetenia 28. Ealnia pai ana te utu wumu ; ko nga limihnru niarino i horoia, me era 'atu alma o aua wuuru, kotahi hei pene, te nekehanga. Mo nga tiuo korohi purere e | te hokinga .iho ki raro. Mote nuika o Nui Tireni e £24 mo te tana. E ki ana te kai tulri tuhi korero i roto i te Paremata mo te Tanitini Ta Nupepa. Ko te Riwhi kai whakahaeve ino Nui Tireniji lugarangi, e noho toim atu i reira, i runga i tetino hiahia o nga iwi o reira kia tu ia hei meina mo ratou. Tenei a e ka hanga te whare mo Taare Akotu no Akarana ki Whanganui nei, te tahi whare nui, hei whare kainga moenga hold i runga i te tuku panui kinii i te tangaka iti raw a te utu mo te mahinga. Koia nei a ratou utu. Taare me Pikiuara i 2,458. T. Pata-ra £2,465; A Maki wharangi £2,(319 ; I Heika £2,531. NGA MONI I WHAKARITEA. Mo nga Ukiwa o Whanganui. Poneke, Hepetenia 27. Ite whakatakotorang i nga moui i whakaritea i raro i nga tikanga o nga malii Nunui o teKiToni mo nga takiwa nei Koia nei etalii o nga takiwa i uru me nga moui i whakaritealieiutu mongarori; Pipiriki ki Waiouru e£2,OOU ; Raetihi kite Parapara e *'3oo ; mo nga tint! o te taone o Raetihi £IUO ; ino runga o Turakiua e £800; Waimarino e £501) , W'haugauui e j£4i 0 ; Raetihi ki Ohura e£3UO ; Retanike e J;200 ; Moawhan-o kite Horo e 4'2"0; Rotuaira ki Waimarino „£1H0; Taumarunui ki Ohakuue £B4l. Nga moni hei awhina mo nga malii:—Mo te Piriti o Waitotara £150; Whangaehu ki runga £250; mo te piriti o te Reriwe i

i Onepuehu £1,000; Te piriti o Whaugaehu £250; Mangaweka £500; Winika Hiira £I,OOO : Otaua £,IOOO ; Te awa o Whanganui £I,OOO. fl&anei 3. HE TIMA I PAEARAU KI KEREI MAUTA. Ko Mapourika te Ingoa. He tima lion tonu te tima nei no te luniana Kaumpane, he moa hanga mai i mo te takiwa kari koura o tei-a motu, he nui te tei-6 o taua tima, he atahua hoki, ko nga tana 1203, no Akuhata nei i tae mai «i ki Poneke. Ko te tima nei kua pae arau, e whakauru ana ki roto i te awa i Kereimnuta, katahi ka amohia e te putai ngaru ote ngutuawa, katahi ka titi; na ki runga ki nga kohatu kaore he tangata i mate, i riro katoa era ki uta mete mecra. Engari kite puta he tupuhi, tera e pakara. I te huihui a nga meina o Akarana me Taranaki, i Poneke he niea karanga n.i Tm O'Rooka; he korero na ratou mo te tahi Rerewe e haere nei i Waenganui o tenei motu. Hui katoa nga memao nga whare e rua.a i tino kahataua huihuinga kite tau toko riia te ta'dwa ki Taranaki taua lmarahi, mete ki hoki kia tonoa kite kawaiuitangrt kia £1,000,000 pauna, iiei whakaotinga i taua huai'ahi. K maharatia ana ko nga hoia pakoha o Poniike tino mohio kite pupuhi liei haere ki Poi Hakena mo te purei |iiipuhi takete ki reirai tenei mamma Ko Kauka, Paringa, Heera Han, me Wiremu. Kua whakaritea e te kawanatanga te tsihi taugata mohio kite titiro i nga kau miraka o te takiwa Id Whanganui, konga kau e paahitia ana kaoru kau lie mate, kai paralalia. Ko Takuta Opeue no Akarana i oma nei ki Marital mo ruiiga i te matengi otetahi waliine o Akarana i a ia, kua man mai kei te whakawakia inaianei i Akara.ia. Tetahi whukawa i roto i te Hupirimi Kooti mo te tahi wira ; na Tamati Paama ko te Kai tiaki o te katoa i uru ki ioto i

tana wira hei kai whakahaeru ki» te Ponani a tan a tangata e wliakahe ana ki tana, wira. E ki ana tana ponani ko tana tangata e porangiti ana i taua wira la Mei 1898, ka kohuru te tangata'nei i a ia. nuihue ake nei ko tona waliiue, me nga tamariki kotahi te kau, Te kau niaono nga tan kna hori ake nei, ka urn te tangata nei ki roto i te whare porangi, i a ia ka puta mai; ka pa'igiano ana «tana mate porangi. I te tau 1888 ka lianga e taua tangata tona wira, kon»a lma e puta mai anarotoi nga tnoni hua ma tona wahine taea notaia tona matenga, kite mate ia me wahi nga rawa kia rite tonu ki nga tamariki. 1 te tau 1889 ka hokia ano tbna mate, a i te tau 1897, ka mania te wira e korerotia nei, me tau ki runga ki ona tamanki, tokowha anake, kaore mo te ponaru, me ngn tamaiiki tokoono. Heoi whiriwhiria ana e te Ti.ati nga take katoa o taua wira me nga korero, na ki ana, Ite wa e porangatia ana taua tangata, he nni atu tona kino ki tona wahine me nga tamaraki, kite ora nui atu tona pai. Whakatana ana e ia koty wira o te tan 1897, ka waiho, mete whakaaro hoki me waiho ranei kia mana ana te wira o te tan 1890, he pena ano hoki te wira o te tau 1888. Mete wliakahe hoki kite kai tiaki mo te katoa mo runga i tenei take. Tutfei, 4 Kua tae mai nga rongo o te Takiwa e whawhai mai nei i Hipa, kna tae nga lioia o Ingurangi ki Patikoora, rokoliina atu e re re ana te liaki a te Wiwi i reira i taua taone, tonoa tonutia kia tukua iho, Heoi hiwia ana kote haki a te Ivnini ko te Uniana Tiaki, Heaha rate niutunga iho o tenei mahi? He pakanga tona tikanga, tera a Wiwi e ki e he ana te mahi n Ingarangi, a me tuku ma nga iwi e titiro. E kore rawa a Ingarangi e rongo, ka mau tonu a Ingarangi ki tona mana ki tera Takiwa katoa notemea he whenua tera kei Ingarangi. He maha nga Maori no te Urewera i i tae kiakite ia te Pirimia i Poneke, a i whakaputa i te niihi pouri a nga tangata o te Urewera mo te matenga o Ta Hori Korei. Koieio ana lmki te Pirimia

ko ta ratou hialiia kin whakannia te whakamaharatanga mo Ta Ffoii Kerei, a kia waiho tona ingoa i roto ia koutou, he toku nui tena. Ki tona vvhakaaro hoki kia whakaarahia lie kohatu e nga pakeha o nga taone katoa nei, hei tohu moiia. Me taku biabia boki kia whakatungia te tabi kohatu ki waenganui tonn o te marae o te Paremata. N i mo te talia ki nga niaori ki taku mahara, e moil ma ai te Whakatnaharatauga kia Ta Hori Kerei, me wliakatapu etahi whenua mo te mahi ako kura, he raliui mo nga Hohipera konga moni e puta mai ana, me riio ma nga maori rawakore hei oranga mo ratou. Ko aua wbakaaro a te Pirimia i manakitia e tana huihuinga.