Whakaaturanga.

Jubilee : Te Tiupiri, Volume 1, Issue 27, 5 July 1898, Page 3

Whakaaturanga.

(Ko nga korero ano o te hui ki Papawai).

Tamahau Mahupuku—Taku kupu me whakahaere te Pire. Me he mea he Pire ta te Kingi kei konei me panui mai. Ehara ranei i te mea ko taua Pire a te Kingi e 90 nga rarangi i korerotia nei e te Rawhiti i roto i tenei whare i tera tau ? A i whakahengia e te kotahitanga. A kaati ko taku whakatako--toranga i te Pire a te Kawanatanga nei ka rere nga tangata ki ta te Kingi. " Hoatu .aua e te Rawhiti te Pire a te Kingi." Whakarongo mai ehara ta tatou huihui ki he whakamamae ngakau tangata engari he Kimi ora no reira e waiho nei e au kia korero tena tangata tena tangata kia whakarangona kei hea te ora kei hea. Na mo nga kupu arai anga tangata i nga korero aWiPtreirungaite mea koia te tangata mohio. Tika ana ranei kia noho puku ia no te mea he mema ia me pehea ona whenua he tangata nui nei te whenua iaia ? Mo te Pire ate Kingi kua homai nei me waiho mo te ata ka panui ai. Kei pouri ki aku kupu, ko tenei kia kaha te korero. Te Rawhiti—l tu kau kite whakaatu kaore ana whakaaro kite haere wawe. Me era atu korero i korero ai ia. Kipa te Whatanui—He rahi ana korero, Engari i whakahengia haeretia e Tamahau. Wiremu Ratana—Ko taku kupu ko te mahi a te Kotahitanga i nga tau nei ko te mana motuhake, kaati \i te kitea e tenei whakaminenga kua mate tenei, kaati kua watea tatou kite mahi i e tahi atu mahi a poari aha atu ranei. Hoani Mete—l puta tana korero mo te kotahitanga ar& taria e kore e pakaru ahakoa manganga ke e kore. Otira he rahi ana 'korero. Neke aua te whare ite 10.30 p.m. kite to • a.m. apopo. 10 a.m. Taite, 9th Hune, 1898. Ka luheM te korero ki roto i te Whare.

Whatakorari (Raro Tiamana). Hamiora Mangakahia—Ko tana tu he whakamarama nana i katoa nga mahi me nga korero a te kawanatanga o te Kotahitanga. Taua korero tuatahi ko tana timatanga ara i te 17th 0 Hune, 1892, i runga i te whaica mananga a nga rangatira e mau ake nei. H. Tomoana \ T I mnga h ° ki * te pooti ' Engari i taka ahau i taku tunga 1 ith Aperira 1893. I tu ano ahau i muri iho ki taku tunga Pirimia i te 20th Maehe, 1895, i te Paremete ki Rotorua i tu mai ahau i reira tae mai ki tenei ra. I au e tu nei e tu ana ahau i runga i tenei mana, ko nga iwi e awhina ana i tenei mahi e 37,451. Ko nga korero katoa e korero ai ahau i tenei ra, he korero tuturu i runga i nga korero i timataria ai tenei mahi. Taku korero tuatahi, ko tenei Komiti i whakaturia hei korero i te Piri a te Pirimia i tuku mai nei no reira ka timata taku korero 1 konei. E rua nga wahanga ote Pire ka korero ahau ko te timatanga ko te mutunga. Ka'korero ahau ite ingoa ote Pire. Korerotia ana. Taku whakaaro mo tenei wahi. Ko enei ingoa Pire he ingoa tawhito ehara i te ingoa hou. E kore e tino whakapoto a taku korero i te Pire engari timata i te 1, 2, 3, 4, 5. 0 nga rarangi. Korerotia ana. Ko tenei Pire i mahia aro nga whenua 0 te kotahitanga etu nei ahaau hei kai aratu. No reira ka waiho e au te Pire nei ka korero ahau i te Pire a te kotahitanga ake kia kite mai nga tangata ite marama mete ora o taua Pire. E nga Honore rangatira i runga i te mea e tuhituhia ana aku korero, e me ana ahau kia mau enei kupu ki nga pepa kia orate Tiamana me nga Honore Rangatira, Tane wahine tamariki i runga i to tatau huihuinga mai ki konei kite kimi ora mo tatau me 0 tatau whenua kia ora kia ora kia ora. Kia orate Kingi tanga mo runga ito koutou tunga mai ki konei i runga i te karanga pera ano ana korero mo Tohu raua ka TeWhiti. Ka timata taku korero ki nga mahi i mahia i nga tau 1835 me 1836. Tae mai kite tiu

IS4O, 1843, me 1845, 1847, lß s°> 18 5 2 > 1557, 1858, 1860, 1861, 1862, iße>s, 1867, ISB4. ISBB, 1889, te tau 0 te timatangao te whakakotahitanga 0 nga Iwi 13 Maehe 1889 tae noa Id 1892, 1898. Aku Rangatiratanga nga tane nga wahine nga tamariki koia nei te timatanga 0 aku korero kei pouri kite roa 0 enei wha kamarama kaua e ngenge. Kia marama te titiro koi neite take i penei ai te ahuatanga ia tatou. 1 te tau 1822, ka haere a Hongi ki Ingarangi kite tiki pu hei pupuhi ia tatau, ka tae ki reira ka kite i te nui 0 te kororia 0 Ingarangi ka puta tana panui kia haere mai etahi Pakeha ki konei hei hari mai inga taonga 0 reira. Ka tae taua panui ki Niwhiwa ko tetahi tangata ko Hare Parena te Teira. Te tangta 0 tera iwi he Makuihi. Ka kite aua tangata i taua panui, ka puta taua hiahia kia haere mai ki konei whaka tu kingitanga ai mona. Ka tukua mai te panui a te Hekeretario (iAtareria) Queensland kiate Poihipii konei whakaatu mai ka riro te kingitanga ara Rangatira o nga Maori i te tahi iwi ke. Panuitia ana te pukapuka anga rangatira 28 i tuhia ki Ingarangi no te tau Oketopa 1836, he pukapuka tono na aua rangatira e 52 i huihui ki waitangi kia riro ma Ingarangi ratou e awhina Panuitia mai ana hoki te utu (j taua reta 28 Mei, 1836, na te Hekeretari 0 State Rori Glenelg, i Ingarangi. Te whakaputanga 0 te rangatiratanga 0 te Kingi 0 Ingarangi ki Nui Tireni. Tera kua rere mai rate Manuwao 0 te tera tangata ; , ) he haere mai he tango i Nui Tireni. Te rongonga i te panui a te'Kingi o. Ingarangi. Hoki aaa 1849 katonoamai he Kawana hei tiaki i tenei motu tae inai'ki Pewhairangi ia Hanuere ka whakaaturia.i hiere mai ia !<i te mahi tiriti ka huihui: nga r.mgitiraii Waitangi kote Wrremu. Minita. te kai wh'akainaori ka panuitia te mea tutahi «»taua Tiriti i mahiamaU runga ; {;'*s,iMia*H(uao. E l( ,ru rawa nga ; kape o/taua.TiriiU tu nii o te tautohe. Panuitia ana.tekape uuitalii.. . .Kaore i ..uhakaae.a .Ngapuh? ki .teuei kape. . KaWhaijsp patua te Kawana, na te Waakak'akore ka hold ie Kawana kite Manuwao ka tuhia mai

te kape tuarua Panuitia ana. Mo tenei kaore i tae mai te Kawana i paangia ete mate. Ka riro na te Poihipi i mahi te mea tuatoru. Engari kaore i korerotia, ka hoha te Iwi ka mea kite hokihoki. Ka tikina ete Waaka te Manuwao kite Kawana ite 6th o Pepuere ka panuitia te kape tuatoru. Kaore i tika te whakamaoritanga i reira o tetahi kupu ara o te " Mana" no muri nei ka tikina kia te Manene ka whakatikaia. No konel ka panuitia e ia te whakamaoritanga. Muri mai ka panuitia e ia te whakapakehatanga. Ara he whakaatu nana kei roto nga paru moana me nga hinga ika i te whakapakehatanga kaore i roto i te whakamaoritanga. Ka whakaaetia te kape tuatoru i rungai te whakapumautanga o to ratou rangatiratanga. Ite tau 1888 itu te hui ki Omahu Itua N. Kahungunu katoa kite whakahe ite Tiriti i runga i te mahi a Hirini Taiwhanga e korero ana i taua Tiriti i te Paramete. Nakuiwhakahetauakupu. liuaeaukiakEa mai e ratou kei hea te ara i tu ai o tatau mema me o tatau ateha kaore i taea te utu e nga tangata whakahe ara e Timi Kara ma. E hoa ma he rahi nga tangata e korero anai tenei Tiriti kaore e mohio ana kite tikanga. Ka hainatia nei te Tiriti e 500 nga tangata kaati no te tau 1841. Ka tu te whawhai .ki Wairau mo te tangohanga a te Pakeha a te whenua. . . 1845 ka whawhai ki Ngapuhi nga take mo te motunga 0 te ringa o tetahi wahine i te naihi a te Hoia, mo tarewatanga o Maketu mete Karaki Maiki, me te.utu o nga haikatanga .kaipuke i Kororareka. . I.reira kaore anp e whenua kite Pakeha. I hanga hoki te ture 0 Ingarangi ite tau 1839. JMa te riro 0 tetahi whenua i te Kuini katahi,ane ia ka whai mana.. I enei whawhai. kaore he whenua i riro i te raupatu. *"T te tau 1850 ka tine tupu terararan4.ko.te take he kimi na nga Iwi inga tino tikanga 0 ..te Tiriti. .Jte mea kaore,. rato ki nga iwi. Ko konei ka hanga e VjV'i Tako kid \vhakatungia he Kingiio ti taua k'i Taipbrowhe'nua, lie kimi arid l'Ve'tikanga 1 ote Tiriti* Ite-taii 1858 ka tu ko Potatau. A ka hoki mai tana koj^ry.

kite timatanga 0 tenei kotahitanga itu ki Waitangi i te tau 1889. Ko au ano te tangata na ana i kite tuatahi nga take. I puta enei kupu me mutu te kooti me mutu te I Hoko &c, &c. Ka korero katoa ia inga I •whakahaerenga a ratau ko Ngapuhi i oti i i vhakaaetia ai tenei kotahitanga. Mete } kohinga onga moni e mo te kawe i haere ite Kirihipi e Ngapuhi kite haina, me I te korenga 0 nga Iwi e haina ko N. Awa ; anake ki Poneke. j No konei ka tu a Taare Tikao ki te panui i te waea mai a Utiku Potaka kia Pene Pirere no te Bth 0 Hune i patua mai ai he ki mai kua nekehia te kooti I o Whanganui kei te haere mai ia. Neke ana te korero ite 12 a.m. kite 2 p.m. 2 p.m. Ka tuhera ano te korero i roto i te Whare ! (Aotea) na te Whatakorari (Rere Tiamana) | i whakatuhera. Mangakahia ano—Ko te pukapuka i hainatianei e N. Awa no tetau 1886 i mahia ai te whakaupoko i pahitia mai ano e te Whare. Ka korero' ia te taenga onga tangata haina haere i te Kirihipi ara 0 Raniera Wharerau, Pene Tani ki Heretaunga i reira ia me taua whakamaramatanga kia Tompanama i tana haina haere, a ana tangata a i rongo i te marama e 899 i haina i reira. A katoa tiga Iwi i haina i reira e 27,000. No te' tau 1892 ka tu te hui ki Waitangi. Ka tae'ake nga Iwi riei a Taitoki hoki. Me taua whakamaramatanga i te tino tikanga 0 te ; Tiriti. Mete wawahanga ote motu kia pootiria he mema 0 ia takiwa o ia takiwamo te : kbtahitanga kia tae rawa mai kite Waipatu kua rife. Ka h'bki'taku korero kite tau 1852 I tenei tau. mai te ture mo Nui Tireni mo v fatau/Hie ;o tatou whenua. '•■ -Na te 'marama 0 te Tiriti i.hanga mai ai ara i te mana i homai e to tatou .Tiri|i- me 0 tatou whenua. •Ka tufiiru i'koha nga mana katoa 0 te Tiriti. Xe}ia ti.tirQ aju • i nga korero 0 taua rarangi Korerotia aua. Ara ma te whakaae .0 ■te :hung&-nona te whtnua ka eke;ai taua -•tii^e.■ .'•':'' '-■ ■ > ■ ■ :■■■■: - : : . ... (Tenei ake ie roanga o ;\iga .korero).