KOOTI WHENUA MAORI.

Jubilee : Te Tiupiri, Volume 1, Issue 18, 3 May 1898, Page 3

KOOTI WHENUA MAORI.

(W. F. Patara, Tiati). (Wi Neera Te Kanae, Ateha).

MANGAORAPA.

Kua tonoa mai nei kia whakataua e te Kooti, i mua o te uiuinga ki nga paanga o nga tangata ki tenei poraka, te tika te he ranei o etahi wahi o roto e kiia nei he whenua Kaitaonga. Na e'Hvhakaaetia ana e nga taha katoa ko tetahi wahi o te poraka nei e uru ana ki roto kite whenua i kaitaongatia ai eTe Whatuiapiti ki a kaitahi ratou ko Taurito, ko Huingaiwaho me etahi hapu e piri nei ki a ratou, ko N'Tanehimoa tetahi, a ko te awa o Tangarue te rohe ki telraki o taua whenua i hoatu ra; engari e kiia ana mo te taha ki etahi o nga kaikereeme, kua tae mai nei kite aroaro ote Kooti, e ma nga whenua i kaitaongatia i muri mai nei a e paingia ana e era te take o naianei kite whenua. Ko tetahi o enei ka kiia nei i kaitaongatia e te hapu o N'Tanehimoa kia Pipine o N'Manuhirt hapu i tana moenga i a Ahitumata, he tamahine na Ngatuna. E uru ana ki nga rohe o tenei kaitaonga, i whaaturia mai nei kite Kooti, te katoa ote poraka o Mangaorapa e takoto ana kite tonga ote awa o Tangarue, e kua korerotia mai ki a maua i noho tuturu a Ngatuna me tona iwi i reira. Na e tika ana pea inahoki kahore i te whakahengia, kotahi anake te tamaiti a Ahitumata raua ko tona tane ko Pipine a ka mate ia kahore ana tamariki. I muri iho nei, e kiia ana i haere atu a kere raua ko kiore, he tama na Taurito, ko ia nei telahi o nga tangata i hoatu nei ki a ratou te whenua eTe Whatuiapiti, kite titiro i a Pipine i Okahukoko he kainga i runga i te whenua kaitaonga nei, a ka kiia hoki i tonoa atu e raua tetahi wahi whenua hei whakangaupoaka aha ranei. I whakaae a Pipine ki ta raua nei tono a ka hoatu e ia tetahi wahi whenua ite taha kite hauauru o tenei poraka e tae utu ana ki roto kite poraka e mohiotia. nei inaianei te ingoa ko Ngapaeruru; ko nga rohe o te whenua e kereemetia nei i raro i te kaitaonga, kua tuhia kite mapi ite aroaro o

te Kooti. E mea ana a Messrs Loughnan, Dinwiddie, A. L. Fraser Taimiti Tautuhi ko nsra whemu luiuoago e ma i whakahuatia i runga tata ake nei, i tino tukua atu, i whai tikanga nga kaituku kite tuiui atu, a kahore rawa hoki i whakahengia, a kux rite nei hoki i a ratou kaiwhakamihi me 0 ratou kaumatua, i runga te tikanga noho. me era atu ritenga, nga tikanga Maori tin te pupuru i nga paanga i riro i a ratou i raro i nga kaitaonga. I karangatia e Messrs Loughnan raua ko Tamxti Tautuhi etahi tangata hei whakatika i tenei. Heoi ano Jte mihi a era atu i mea e whai kereeme ana ratou i raro i nga kaikorero, i puakiano i nga Kooti 0 mua, hei whakatika i a ratou keihi. I roto 0 era i whakahe ki nga tukunga, i karangatia e Messrs J. M. Fraser, Scannell, ■ me Aperahama te kume etahi kaikorero a whakahe noa iho ana ratou i kaitaongatia aua whenua a ka whai kupu ratou mo te noho 0 N'Kere me N'Minuhiri kite tonga 0 te awa 0 Tangarue i muri mai i te takiwa i kiia ai i kaitaongatia nga whenua. E kereeme ana a Mr Lusk tetahi atu 0 nga roia mo tenei keehi, mo te taha ki ona kaiwhahamahi he paanga kite poraka katoa a kahore ia e whakaaro ana ki nga kaifcaon°a. Ko te tikanga ]o tenei ki ta maua mohio ka rite tahi 0 ona kaiwhakamahi me era'o N'Kere. Na ki mua 0 ta maua tirohanga ki nga korero i waiho nei e maua hei putake mo ta maua nei whakataunga me whai kupu pea maua mo runga mo nga tikanga 0 nga wheuua kaitaonga. E rua nga wahanga"— 1, he kaitaonga pakuha— 2, he kaitaonga noa iho. He* mahi noa ra kia hoatu e nga tangata nona te whenua he whenua kaitaonga ki tetahi tangata i moe i tetahi wahine 0 to ratou iwi, mehemea hoki ona whenua i taua takiwa. Ko nga kaitaonga pakuha penei me tene\ kahore i hoatu noa atu. I meingatia kia noho te tangata i runga i nga whenua i kairaongatia ai ki a ia, kia nui haere ai te kaha 0 to te wahine iwi, a kia awhinatia hoki ratou e te iwi 0 te tane mehemea ka puta he take kia karangatia ratou hei awhina. E penei ana te tikanga 0 nga korero kua whakapuakina mai

ki a maua i etahi atu takiwa, ara, mehemest kahore e puta he tamariki i te'marenatangEb ka hoki atu ano te tane ki toaa iwi mehetnea e ora ana ia. Engari pea ka puta ke te* tikanga Miori mo nga kaitaonga peiiei rm etahi atu tikanga. I tenei keehi, i runga ano i nga korero m» tenei rcm, i waiho ma te tangata, mona te whenua i kaitaonga noa iho, a kahore ra he tikanga kia whakaarohia aua taks inaianei. Heoi mo te whakatika i nga korero mo aua kaitaonga kia kaua e ruarua te whakaaro kite insi i whai tijf mga nga kaituku kite tuku atu; i noho hoki nga tang.ita mo ratou te' whenua i runga ano i te whenua i kaitaongatia. ai, hei whakamana ito ratou paanga. B hant i te mea he mahi tonu kia kaitaongatia atu e te tangata tona whenua ake, a kahore ia]e whai tikinga kite wehewehe pokonoa i te whenui o etahi atu i raro i. nga tikatiga Maori, kahore hoki ia e whai tikanga kite mahi pera i raro i o tatou ture o naiani. Ko te Ratiwatira te waha ote iwi. Ako ia te mea e whakahaere ana i a ratou hiahia. Tera etahi Rangatira i tuku atu i nga whenua o o ratou iwi, ahakoa i whakahe nga tangata, otira kahore e nui enei; i mania peratia ra ete Rangatira" i runga i te uaua o tona ahua i runga hoki 'i* te wehi o tona iwi kite riii atu ki a ia. NY kahore i pera i tenei keehi. Na mo te taha kite kaitaonga a Ngahma ki a Pipine. Kahore he korero i whakaatu raai i whai poanga a Ngatuna ake kite whenua kite tonga ote awa o Tangarue. Ma reira, kia whakamanangia ai tenei, riro ra* nga tangata e kereeme ana i raro i te kaitaonga e whakaatu mai ki a maua i whai mma ano a Ngatuna kite tuku atu ite whenua, a kite kore tenei e taea ka hinga ta ratou keehi. Ko nga hapu o Ngatuna i awhina i nga tangata i te kohikohinga i te kai hau kai, no reira nei i tukuaatuai tenei whenua hei whakahoki, a no reira ka kiia nei i rite tahi o ratou paanga me era atu kite whenuajnei. Koia nei te patai ara, mehemea i tino whai ritenga nga hapu o Ngatuna i runga i ta ratou kite tuku atu kite tangata o tetahi iwi ke, i whai paanga ai ki nga whenua tutata ki tenei. ] Kua ki ake nei e maua tera etahi tikaugx

e pa nei ki tenei kaitaonga kahore e rite ana ki nga tikanga Maori i runga i ta maua mohio. Eua kite hoki maua kei roto a Okahukoko, i ]ciia mai nei ko ia te kainga mete pa 0 Ngatuna, i te whenua i kaitaongatia ai. Na he torutoru nga atawhaitanga penei e rongona ana i roto i nga korero a nga Maori engari ehara i te hara i te mea kahore e taea kia whakaponohia mo runga mo tera take. Kahore i tino korerotia enei kaitaonga i roto i nga korero i tuhia i te whakawakanga i te take paanga ki Mangaorapa i 1870. No reira -kahore he tikanga kia whai kupu me era. I 1876 i whakawakia te poraka nei i te Kooti i runga i te tono whakawa wehewehe. Kahore i tino korerotia te kaitaonga ~li Ngatuna ki a Pipine i aua whakahaerenga, engari i kiia mai e Henare Matua raua ko Ereatara te kuru he " heke " to raua iwi, i ki hoki i hoatu te whenua ki a raua. I ki a Ereatara kei te Rotoiti tana kereeme tae atu kite wahi 0 Te Tohe. Ko te wahi i kereemetia e Te Kuru i ruritia i taua wa a tohungia ana e ia nga rohe. Ka tino whai taimaha nga kupu 0 enei kaikorero mehemea lea korerotia tahitia me era i puakina he nui nga tau i muri ke mai i korero Henare Matua me etahi atu kaikorero 0 N'Kere mo te taha ki nga whenua 0 Porangahau. Kahore i whakahengia e N'Kere te mahi a Henare Matua raua ko Ereatara te kuru, a i whakaaetia he tangata tino mohio raua ki nga tikanga 0 nga whenua 0 Porangahou. . Haunga te tono kia whakawakia tuaruatia te whakawa wehewehe, kahore hoki i whakaaturia mai he korero mo nga kaitaonga i roto i tera, kahore ano kia whakahaerea a Mangaorapß e te Kooti, engari whakataua nga take 0 etahi atu poraka 0 Porangahau, a i te korerotanga mo nga kaitaonga nei i roto i enei whakahaerenga katoa, ka whakatika tonu a Henare Matua ki nga kaitaonga e rua nei i a ia e whai kupu ana mo te taha ki a N'Manuhiri me N'Kere, a i muri mai ano hoki i tana wehenga atu i tana keehi i tera 0 N'Manuhiri i Ngapaeruru. Me whakairo hoki kite mea, i Una mahinga peneitanga i whakarerea e ia he paanga, ka kiia pea i whai kereeme ia,

mehemea kahote ia i korero pera; nui atu i te kotahi ana kiinga i whiwhi paingaakereki te whenua i kaitaongatia ai mo nga kai, eugari ko tetahi wahi i tukua e Ngatuna ki a Pipine. Kua whai kupu ano a Hori Ropiha, tetahi o N'Kere, mo tona take i raro i te kaitaonga a Pipine ki a kere, a i whakaaetia nei hold te kaitaonga e N'Kere katoa i te keihi mo Ngapaeruru inahoki i whakaae ratou ki ta ratou kaiwhakahaere kia whakaturia ko tera tetahi o o ratou take ki taua poraka. He nui hoki nga whai kuputanga a etahi atu o N'Manuhiri "tuturu *' me N'Manuhiri me N'Kere, engari kahore e pera te taimahao a ratou korero ite mea kahore ratou i kaha kite whai kereeme i nga take e rua, a tena akuanei pea i paingia ai a ratou korero e te mea i whakaarohia ai e ratou he paanga mo ratou ano. Na hei patu i tenei korero kua whakahuatia pototia nei e maua, i korerotia hei whakatika nei i nga kaitaonga e rua, i whakahengia ano i roto i tene: Kooti e nga tangata, a mehemea kahore i whakaaetia e ratou ake, i whakaae noa atu o ratou kaiwhakahaere mo te taha ki a ratou. Kahore i te kitea e maua tetahi mea whai taimaha nui atu mo te taha ki a ratou i roto i etahi o nga pukapuka kua ata tirohia mariretia e maua. Kahore maua e whakatika ana kite whakearo nei kei te herea nga tangata, e whakahe ana inaianei ki nga kaitaonga, e nga mahi a a ratou kaiwhakahaere i te timatanga o nga whakahaerenga mo Mangaorapa; a ahakoa he kaiwhakahaere ano a ratou, kahore pea ratou i tino marama kite tikanga o nga whakahaerenga, engari ko nga korero i korerotia ai e o ratou kaumatua i aua whakahaerenga, e tino whakaatu nei takanga a o kere, a kua whai taumaha pea a ratou korero mehemea e ora ana inaianei. Ahakoa e a aua he awangawanga kite whenua i kaitaongatia atu e Ngatuna ki a. Pipine, mete mea hoki, i muri mai i te matenga o Ahitumata, i noho tonu a Pipine i runga i te whenua i kaitaongatia ai ki a ia, ka mo ano ia i tetahi wahine ano a whanau ana a rana tamariki, ai noho hoki raua i runga ahakoa tae noa mai ki inaianei i rereke te tikanga Maori ki ta maua mohio i era tu ahua, a i runga i ta maua titiro ki nga korero e whakatika ana hoki, kua tika nei ki ta maua whakaaro, i tukua te whenua nei ki a Pipine, a kua puritia e ia i runga i te .whakaae o nga kaituku, i kiia nei hoki kahore e tonoa e ratou kia whakahokia atu ano e ia ki a ratou, i a ratou e noho marire tahi ana, Kei te pera ano hoki te taumaha o nga korero hei whakatika i te Kaitaongatia e Pipine ki a kere a ka whakaaro maua me whakamana e maua.