TE WHAKATAUNGA O OMAHU.

Aotearoa : he Nupepa ma nga Tangata Maori, Volume I, Issue 1, 4 June 1892, Page 1

TE WHAKATAUNGA O OMAHU.

I MURI mai o te nukuhanga o te Kooti i te 17 o Maehe kua mahue ake nei, kua ata tirohia e matou nga korero katoa i whakatakoteria mai ki mua i a matou. A kua kowhitia mai hoki e matou i roto i aua korero nga wahi e ahetia ana e matou te kii he pono, a e whai paanga ana hoki ki nga korero tuturu o tenei keehi. I runga i nga tini korero kuraruraru taupatupatu hoki, haunga nga korero o tetahi anake ki tetahi kai-korero, engari i a te kai-korore kotahi ano rereke aana korero i tetahi atu wahi. No konei ka tuturu o matou whakaaro he iti noa nga korero tuturu tuku kei

te:mau. Ko te nuinga o nga korero i takoto mai nei ki mua i a matou, he hua pea no runga i te mahi matauranga, he kawenga ranei na te kore e mohio ki nga rereketanga haeretanga i ia wa i ia wa o nga korero e tukua haeretia iho ana i runga i te korero a ngutu apiti hoki, ki te awangawanga kau o te whakaaro ki nga korero tawhito, te taea te purupuru nga tino putake. I runga i nga whakahaerenga o nga korero tuku o tenei poraka e mahara ana matou kaore he tino tikanga kia kiia he raupatu ta Taraia tua-tahi ki te whenua nei, kaore ranei. Kei te whakaae katoa hoki i whai turanga waewae ia ki te whenua nei, na runga ranei i te raupatu, na runga ranei i etehi whakaritenga rangimarie, kaore ana tino tikanga. Heoi ko taua turanga ona i waiho hei take mona ki te whenua, tupu haere atu ai hoki hei take ki te whenua, mo tana mokopuna mo Taraia tua-rua. E kitea ana ano hoki, mehemea he aha ranei taua take o Taraia tua-tahi. Kihai i motuhake ki a ia anake, engari i noho tahi ratou ko Ngatiwhatumamoa, i moemoe mai nei ki ona tamariki me ona uri, me te mau tonu hoki o to ratou mana ki te whakahaere tahi i nga tikanga ki runga i te whenua, tae noa ki te wa i wehewehe ai i nga ra o Taraia tua-rua. Mehemea he aha ranei te tuturutanga o te raupatu i kiia nei na Taraia tuarua, kanui hoki te kuraruraru o nga korero mo taua mea, hei aha, kitea ana i runga i te ahua o nga tikanga o muri iho. Ko era o Ngatiwhatumamoa i waho atu i nga uri o Taraia tuatahi i runga i te moemoenga o nga uri i kore atu ratou, ka mahue pai iho te whenua ki nga uri o Taraia tua-tahi. Ka kore i konei nga take o Turauwha motuhake nei ki waho i o Taraia tuatahi. Kua whakaarahia mai etehi take i runga i nga mokopuna tokowha a Taraia tua-tahi, ara, i a Te Huhuti, Taraia tu-rua, Hinehore me Hikateko. Mo te taha kia Te Huhuti, kaore he tino tikanga kia kii ake matou i mate tona take ki te whenua nei, kaore ranei i runga i tona moenga i a Te Whatuiapiti. Ko to matou whakaaro tenei, mehemea i ahua kore tona paanga i runga i tona wehenga atu, i ora ano tona take i te hokinga mai o Hikawera. E mea ana ano hoki matou, kahore i kaha nga kupu e kiia nei i kore nga take o Hinehore rana ko Hikateko, na konei matou ka kii, e wha nga tupuua whai take ki tenei whenua, ara, ko Hikawera, ko Taraia tua-rua, ko Hinehore me Hikateko. Kua tae tonu mai ki te wa i a te Rangikamangungu raua ko Hawea me Te Uamairangi. Enei tangata tokotoru i whakahaere tikanga katoa ki taua whenua e whakawakia nei. A i te mea i heke iho ratou i te tupuna kotahi, e ahei ana tena hei whakamarama i to ratou whai-mana ki te whakahaere i o ratou whai-taketanga ki te whenua, e mohio nei matou i mahia e ratou. Mo te tuku a Tuku e kiia nei, e mahara ana matou i whai-tuku ano pea a Hinahinaariki kia Te Rangikamangungu hei whakarite i te Ohaki a tona papa i tona matenga. Engari kaore matou e whakaae ki tera wahi o te korero i kii nei, i heke katoa atu te whenua kia Te Rangikamangungu, a i kore katoa te take o etahi o nga tangata whai-take. Mehemea i riro i a Te Rangikamangungu tetahi mea i runga i taua tuku, ko te mana anake o Tuku i riro, a kahore i rereke nga take o era atu tangata whai-paanga. E whaka-

aro ana ano hoki matou, kaore i riro i a Hawea tenei whenua i runga i te tukunga o ona toto. Kahoro matou e kite, i whakatapua tenei whenua i runga i te tukunga o ona toto, Kaore hoki matou e kite i te take marama; e tau ai ki runga i tetahi wahi o Omahu i runga i taua take. I mahi hoki nga tangata ki runga i taua whenua ano, kaore he tapu nei. A kahore hoki he kupu i te aroaro o te Kooti hei whakaatu i te whakanoanga o taua tapu. Ki ta matou titiro ko te take o Hawea kite whenua he pera ano me to Te Rangikamangungu he take tupuna. E matama ana te Kooti i whai-take enei tupuna toko-rua ki te whenua me ta raua mahi ano hoki ki te whenua. E puta mai hoki raua i nga tupuna i whai-take i mua i a raua. Otiia, e ki ana matou kihai i motuhake ki raua anake te whenua. E kite ana hoki matou ko Te Uamairangi me etehi atu e piri ana ki a ia, i mahi tahi ki te whenua i runga ano i o ratou nei take. Ko te tuku a Hawea e kiia nei kia Tuhotoariki, kaore e marama ki ta matou titiro. Ko te tikanga ia he take tupuna tona, a, kihai hoki taua take ona i kore. Ki to matou whakaaro e hara te take o te whawhai Paratuna i te takahi tapu, e hara ano hoki i te tango whenua, engari, ko te ahua he pakanga mo te haere pokanoa atu o etahi ki te mahi i nga pa tuna o te Rotoroa, no kona ka whawhaitia e nga tangata na ratou aua pa tuna, he kore hoki no ratou e whakaae kia mahi te katoa ki reira. Kaore matou e kite i rereke te ahua o nga take whenuaa mai i reira tae mai ana ki te korenga atu o Ngatiteupokoiri i tenei takiwa i runga i to ratou hinganga i te Rotoatara. E tino tika ano i hinga ratou i taua parekura, a, horo atu ana hoki i reira. E mahara ana matou mehemea he aha ranei o ratou take whenua i mua atu o taua whawhai, i kore katoa i muri iho. A, i te wa e ngaro ana ratou, kahore i taea te ki i pa ano ratou ki te whenua. Mehemea he mea tika kia whakaaro tenei Kooti, ano nei ia kei te tau 1840 ranei ia e tu ana i muri tonu iho o te tunga ki tenei Motu o te Kawanatanga o Ingarangi, ka tino kii matou, kaore he take o Ngatiteupokoiri ki te whenua nei. A ka ki ano hoki matou kaore he tangata ke atu e whai-take ana ki tenei whenua i taua wa. Mehemea ka tino whaia rawatia nga tikanga o taua Ture o te tau 1840, ano ki tenei Kooti, he maha nga whenua o te Motu e takoto kau ana, a kaore he tangata e pa ana ki aua wahi, i tua atu o tenei tikanga pakeke, hei whakaarohanga ma matou e noho nei kei tau 1841, e noho ana, ka waiho tena hei whakauru mai i etehi tikanga raruraru e kore ai e kitea he tatutanga marama. Otiia, mehemea ka ata tirohia nga korero maha e pa ana ki tau Ture o te tau 1840, ka tino kitea kihai te Kooti i mea kia whakatakoto ia i etehi tikanga e tupu mai ai i roto he mate ki nga tangata nona te whenua. E whakaae ana tenei Kooti ki nga tikanga i whakatakotoria i te keehi o " Oakura, " he tikanga e rite ana mo nga mea ahua penei, a e ahei ai hoki matou te whakahaere i nga tikanga tika mo runga i tenei keehi, kaore matou e tahuri kite whakanuku atu, ki te whakahoki iho ranei kia rereke atu nga tikanga i era i whakatakotoria i reira. Ka tango nei matou i taua tikanga hei tohutohu mo matou. E penei ana matou: I te wa i hoki mai ai a Ngatiteupokoiri ki te whenua nei i runga i te tono a katoa whaka-

puakina nei e Te Moananui kia ratou i hoki katoa ano kia ratou o ratou take tawhito, kaore i tua atu. Ahakoa he maha nga kai-korero i ki, i whakahuatia a Otupaopao e Te Moananui i te hui kia Ngatiteupokoiri i Manawatu. Ki ta matou titiro kaore tetehi wahi o tenei whenua i tukua, i maharatia ranei kia tukua. Na ko te mea hei whiriwhiri ma matou inaianei, he aha ranei nga paanga o Ngatiteupokoiri i i mua atu o to ratou hekenga mehemea he aha o ratou take i reira koia na tonu ano o ratou take inaianei. He maha nga rohe e kiia ana i whakatakotoria i tenei wa, i tena wa hei wehe i nga paanga o ia hapu, o ia hapu. Otiia e ki ana matou kaore rawa i manakohia aua rohe kia ahei ai matou te kii inaianei kei te takoto tonu aua rohe. Ko te mea nui e kitea ana e matou no katoa tonu tenei whenua, me te mahi hoki o katoa ki te whenua nei i te wa tonu e hiahia ai ratou. Engari ko Te Rangikamangungu raua ko Hawea e kitea nuitia ana raua ki te taha Hauraro Rawhiti hoki o te whenua. Ko Te Uamairangi ratou ko Ngatiteupokoiri ki te taha Hauauru-ma-tonga. Kaore matou e kite i takoto he rohe tuturu o mua iho ki waenganui i a ratou. Na, i runga i te ahua o tenei keehi ma te Kooti e whakatakoto tetahi, etahi raina ranei mo waenganui o nga Iwi o tenei whenua. A i mua o te tino whakataunga o nga Ota, ka roherohea e te Kooti te whenua kia rua kia maha atu ranei wahanga i runga i te mana kua homai nei e te Ture Kooti Whenua Maori 1886, kei runga te maha o nga tangata e kitea ana i whai-take, ana tuturu nga rarangi ingoa, mohiotia ai kia whia nga wahanga, a ko whea hoki nga raina e whakatakoto e matou. Otiia i runga i te mea kaore he rohe tupuna hei tohutohu mo matou, ma te Kooti tonu e roherohe te whenua i runga i nga huarahi tika ki tana titiro e pai ai hoki te noho a nga Iwi i runga i te rangimarie. Engari ka purutia tenei mo muri rano i te otinga o nga rarangi ingoa. Ko enei korero katoa i mua ake nei e whai-tikanga anake ki nga keehi e rua, ara, ki ta Airini Tonore, me ta Wiremu Porotene me nga tangata i muri i a raua. Na, mo te Kereme a Wiramina Ngahuka, kua kii te Kooti i mua ake nei kaore i tika a Turauwha, no kona ka whakakorea tona take i raro i tena tupuna. Engari e ki ana matou he take tupuna ano tona i raro i a Hikateko. Mo te taha kia te Matenga Pekapeka e ki ana matou kaore i kaha aua korero i homai ai hei whakaatu i whai-take mo te 100 eka, e ki ana matou kaore ia i tika ki reira. E mahara ana ano hoki matou kaore e tika te keehi motuhake a Haurana Tiakiwai.

Ko era atu keehi apiti ano ki ta Te Matenga Pekapeka i raro i a Ngatiteupokoiri, ka ata purutia ano e matou kia whiriwhiria rano nga rarangi ingoa. Otiia he mea tika kia mohiotia tenei, e kore ratou e araia ki te whakahaere tahi i o ratou paanga i raro i era atu take kua kiia nei e matou i tika, engari ka ata purutia tena mo te wa e whakahaerea ai nga rarangi ingoa. Kei roto i nga rarangi kua tapiritia mai nei ki tenei whakataunga nga ingoa katoa o nga tangata i whakaturia nei he kereme mo ratou i raro i te take kua whakahuatia iho nei. Ara, he ahua kau aua rarangi, e ahei ana ano hoki kia whakatikatikaia ki runga i nga huarahi e maharatia

ana he tika, i muri iho i te putanga mai o nga whakahe. E kore e puta wawe nga Ota-tuturu, kia tuturu rano o matou whakaaro, ki te ahua o nga wawahanga mo te whenua.