KUPU WHAKAMUTUNGA.

Aotearoa : he Nupepa ma nga Tangata Maori, Volume I, Issue 1, 4 June 1892, Page 6

KUPU WHAKAMUTUNGA.

Whakaaturanga. Mo nga Mahi o Mua. 1. Kooti Take Whenua Maori mo nga raruraru o mua. Mo a Muri. 2. Komiti mo ia poraka mo ia poraka. 3. Komiti, mo te takiwa ranei mo te iwi ranei o ia takiwa o ia takiwa. 4. Tiati Takiwa, me te Komihana takiwa auo. Ko te Komihana koia ano hoki hei Tiamana mo nga Komiti o te takiwa, mana e whakaputa nga moni ki ia tangata, e whai-take ana ki nga poraka whenua. He Poari mo nga whenua Maori. Ka whai hiiri taua Poari, ko taua Poari, hei mahi i nga mahi, ina kaore i tahuri era Komiti ki te mahi, ki te whakakore ranei. Ko te mana o taua Poari kia rite ki te hunga e whai-take

ana ki te whenua, kia rite ranei ki te mana whakahaere tikanga o nga Komiti. Ara, tana mahi, hei mahi i nga mahi o nga Maori. Ko nga whai-taketanga katoa, ma te Poari Whenua Maori e whakahaere mo te hunga no ratou te whenua. Me whakairi te moni e pau ana mo enei whakahaerenga a te Poari Whenua Maori ki runga ki te whenua, penei, e mea te utu i roto i te rau pauna kotahi. Rapunga Take. 1. Komiti Maori mo hunga e ki ana na ratou te whenua. 2. Komiti Maori mo ia takiwa mo ia takiwa. 3 Tiati, me tetahi Komihana hoki mo te takiwa. me tetahi Ateha ano, ko te Ateha no tetahi takiwa ke atu. Mo te Hoko. 1. Ma te Komiti o takiwa e whakarite. 2. Ma te Komihana e apurapu, e kimi nga tikanga me nga[?] onga, a, ka oti era, ka tuhituhia, ka whakaaturia ona whakaaro. 3. Ma nga Poari Whenua Maori e whakaputa nga Karaati, Tiwhikete ranei mo nga whenua. Me mahara hoki tatou, ko te take i whakaturia ai tenei Komihana e te Kawana, hei whiriwhiri i enei putake, hei tohutohu atu hoki i etahi tikanga marama mo runga mo enei mea, ara: - 1. Mo nga mahinga o nga Ture e pa ana ki te hoko me tetuku a nga Maori i o ratou paanga whaitakotanga, ki nga whenua Maori i roto i te Koroni. 2. Mo runga hoki i te ahua o te Kooti Whenua Maori, me ona mahi, me ona tikanga whakahaere whakawa, i raro i nga Ture e whai-mana ana i tenei wa. Ka kimi hoki nga Komihana, me kore ranei etahi ritenga ke atu mo nga mahi me nga whakahaere whakawa a taua Kooti; kia whakatutia houtia ranei taua Kooti i runga i etahi tikanga hou, etahi ritenga pai, marama, kia mama haere ai tana mahi. 3. Mo runga hoki i ona ahua raruraru kua tupu ake i waenganui i nga Pakeha me nga Maori i runga i te hoko me te tuku i nga whenua Maori; nga raruraru ranei i tuku ake ai, na te mea, kihai i tino rite nga mahi tuku i runga i nga tikanga o te Ture. Tetahi, ka uiui ki nga raruraru mo nga whenua pera, e takoto raruraru ana, na te mea, kaore e tino rite nga tuku ki to te Ture tikanga, ahakoa ko aua whenua, he mea tuku marama i runga i te ngakau fika, te ngakau pono a tetahi ki tetahi, i muri mai i te whakawakanga mete whakataunga o aua whenua e te Kooti Whenua Maori. Ka tirohia e nga Komihana kei te mau tonu ranei te he, te raruraru ranei, o aua tu tuku. Mehemea pera, he aha ranei te mea tika, kia meatia hei whakaora i aua mate, ara, mehemea, e pai ana, kite whakatika i aua he, kite whakaoti ranei i aua raruraru. Otira, e kore e ahei nga Komihana, i raro ite mana o tenei

rarangi, kite uiui kite keehi a tetahi tangata, kia whakaae rano nga tangata e whai-tika-nga ana ki taua keehi, te kawe mai kite aroaro o nga Komihana. Kaua ano hoki nga Komihana e uiui kite take ki tetahi whenua, mehemea kei te takoto raruraru ia, i te aroaro o tetahi Kooti whakawa, ahakoa pehea ranei te ahua o taua Kooti; kei te aroaro ranei o tetahi hunga, tangata ranei, e whaimana ana kite whakawa, kite whiriwhiri ranei i taua raruraru. 4. Kia whiriwhiria e ratou nga ritenga tino pai, tino marama kia whakatakotoria, a muri atu, mo nga whenua a nga Maori e tukua ana e ratou, hei whenua hoko, hei whenua tuku. Ka uiui ano hoki nga Komihana, ko ewhea nga tikanga pai me nga ritenga marama hei whakatakoto, kia puta tika ai tenei mahi. 5. A, ka uiui ano hoki nga .komihana ki era mea ke atu, e pa ana ki nga mahi o tenei Komihana, kia tino whakaaturia mai kia ratou nga whakaaro mo runga i nga putake uiui katoa, hei uiuinga ma ratou. Nga Ktjpu Whakahoki enei ki nga Patai i Roto i te Komihana. (Korerotia tahitia te 1 mete 3.) I. Me penei te whakanohonoho o enei tu raruraru, keehi, ara:— (a.) Ko nga keehi, kua oti te korero nga whakaritenga, a, whakaarohia ana e nga taha e rua, nga tangata katoa ranei e pa ana ki aua whakaritenga e tika ana, engari, i runga i tetahi kupu o te Ture, mana kore ana aua whakaritenga, aua pukapuka, otiia kahore he kupu whakpae i te mahi he, ki ranei he mahi tahae aua whakaritenga. (b.) Mo nga keehi, e tautohetia ana nga whakaritenga i waenganui i nga Pakeha me nga Maori; i te mea ranei, kua takahia nga ritenga o te Ture e aua Pakeha e o ratou kaiwhakahaere ranei i te hokonga, i te tangohanga pehea ranei i te whenua. (c.) Mo nga keehi, kua tata te whakaoti nga whakaritenga i raro i te mana o tetahi Ture e whai-mana ana i taua wa, otiia, na te mea, i hanga hou tetahi Ture i muri mai, na reira kihai i taea te whakaoti. Ko nga tu whakaritenga pera, kei raro i nga ritenga i whakahuatia i roto i te rarangi (a) i raro ranei i nga ritenga i whakahuatia i roto i te rarangi (b) i runga ake nei. IT. Ko te huarahi tenei e whakaarohia ana hei whakaora hei whakatika i aua tu raruraru me aua tu mate katoa, ara : («.) Me whakatu tetahi Kooti, ka huaina tona ingoa, ko "Te Kooti Whakawa Take Whenua Maori.'' Me whai-mana taua Kooti kite mahi whakawa i runga i nga ritenga o te Ture, i runga ano hoki i te

ahua kai-whakariterite, kia whai-mana hoki Id te whakaoti i nga take katoa, kite whakaputa Tiwikeie, Karaati ranei mo nga whenua, haunga ia nga whenua i kiia i tangohia hetia i runga i nga mahi tahae,, i nga mahi he ranei ki ta te Ture ritenga. (8.) Kia torn nga Tiati mo taua Kooti, Ma te Paremata ratou e whakatu e whakarite hoki te roanga o te wa e tu ai ratou hei tiaki. Kiatokorua o aua Tiati me Pakeha, kia kotahi me tangata MaoriMa te Ture e whakarite te roanga o te wa, e tu ai ratou hei Tiati, mete utu ano hoki mo ratou. (c.) I nga keehi i whakahuatia nga whakaritenga i roto i te rarangi (a) me nga keehi i huia ki raro i te rarangi (<?) me (a), ma te Kooti, i te mea kua oti te uiui, e whakamana te take o te kai-hoko, kairiihi, kai-tango mokete ranei. (i.) I te rarangi (J) mete rarangi (5.) hui atu ki rarangi (c) ko nga keehi me nga mea tautohetohe katoa i huihuia i roto i era rarangi, ma te Kooti e whakawa e whakatau i runga i tana e kite ai hei tika; otiia, mehemea kua kiia he mahi he ki ta te Ture tikanga, kua kitea ranei tetahi mahi tahae i roto i aua mea e takoto raruraru ana, heoi, ki te mea ka pera, ma te Kooti e tuku atu kite Paremata tana Ripoata mo aua whakawa, mete whakaatu ano i tona whakaaro, mo runga i nga korero i puta ake i roto i aua whakawa. (e.) Ma te Kooti e whakamana, e whakatuturu nga whakaritenga, nga kirimina kua oti te whakarite i waenga i nga Maori, ko te nuinga ranei o ratou, me nga Pakeha, i te mea ra kua kitea e te Kooti e tika ana. (/.) I nga keehi, me nga whakaritenga katoa me ka kitea e tika ana kia pera i raro i nga rarangi i runga ake me tu te Kooti hei kai whakariterite i nga raruraru e takoto tautohe ana, a, me puta te whakatau a te Kooti i runga i tana e kite ai e tika ana. (g.) Ko nga whakataunga katoa o te Kooti he tino whakaotinga, he tino whakataunga rawatanga. Kaore e tika kia ara ano he whakawa. A, ma te Kooti ano e whakahaere nga whakaritenga o tana whakatau. I nga whakawa katoa e kitea ana e pai ana ka tino whai-mana te Kooti kite whakarite wawahanga i te hunga, e whai-tikanga ana ki aua whakawa, i waenganui i etahi ranei o ratou e hiahia ana kia peratia, ara, ki ta te Kooti hoki titiro e tika ana, kite whakarite whakaoti hoki i nga pukapuka tuku me era tu mea. E hara i te mea no naianei i tupu ake ai enei tu whakaaro. Kaore. No mua noatu enei whakaaro. Hui ki nga Komihana maha kua tu nei i raro i te mana o Te Kuini, a te mana o te Paremata ranei, na Ta Hori Kerei i

?I #M^ar<!rl ! f le tau 1877 kia whakaturia tetahi Komihana hei uiui ki nga raruraru katoa, ahakoa pehea ana te ahua, e tau ana i runga i nga whenua Maori, e takoto ana ranei i waengaimi i nga Maori me nga jPakeha. : !Ki tana whakaatb, i korerofiattaua wa, me tino. wfcat-mana rawa tana Komihana hei tino whakaoti i enei ttx r&rar&ru, ttte [ era whakawa katoa i whakahuatia i Vunga ake nei. i tohb ia, iW Hori Kerei, kia Hori Hikinipatilma" : ({3ir Higinbotham) o kdia ' hoki te Tiati Timuaki ote Kooti Hnjpirinii o Wikitoria inaianei. I mea aTa Hori Kerei ko taua Hott. Hikmipatama hei Tumuaki mo taua Komihana, a, whakaae ana ia. Na, no te hinganga o te Kawanatanffa.o Kerei ite iau J879, kaore taua tikanga Komihana i hapaitia, e o rattbiu. kai-riiwhi. Otira, ko iiga Parema'tai'.o riuri nei I hiahiatia kia tukua kiairatou nga kupu whakamarama mo te ahua 6 nga rarararu me iiga tautohekia riro ma te Paremata, inana e mana. e whakatau. Ki to matpu whakaaro, me tino #hakabti enei mea" 1 enei mea nunui e takojb rWurarti.ahaV A, ki to inatou tino mohio,. mehemea ka whakat aria etahi Tiati e tino mohio ana e tino whai wlbakaaro' aha ki aua mahi nunui e tukuna atu ana ki a ratou hei whakaoti, tePa ka kitea ka pai atu ka tika atu a ratou whakataunga i whakatau ai, i to te Paremata whakataunga, i runga iiga PoOti o nga mena o nga Wiikte Paremata, haunga nga whakataunga mo nga tu whakawa tautohe, kua kua, kua kitea ranei he mahi tahae i roto, i kitea ranei kua takahia nga ritenga o te ture. ■ Me tau alao-ki runga ki : ia whenua te utu mo ftua'Kddti me nga haerenga o taua whenua. Q ~, Mo tb Pat4l .. " Kb te whakamahinga a te Kooti Whakawa Whenua Maori e taimaha aha, a, whakaherigia ana e te tangata Maori,. Pakeha hoki. Me Penei te Whakatikatika o te Kooti Whakawa Whenua Maori.

(1) Kia kotahi teTiati hei tumuaki, kia rima Tiati takiwa, kia rima Komihana takiwa. (2.) Ko nga whenua katoa e kawea ana kia whakawakia me matua whakaatu: nga tikanga e te Komiti mete Komihana o te takiwa, ma raua e tuku atu a raua ripoata i te tuatahi mo aua whenua. (3:) I roto i aua ripoata me whakaatu nga rohe o te whenua, nga rohe o nga hapu me nga iwi, me nga rarangi ingoa. (4.) Ki te mea kaore he whakahetanga i tana ripoata me tuhi te take kite whenua me ta raua ripoata i whakaatu ai; (5) Mehemea, e whakahengia ana, ma te Tiati Tumuaki, me nga Ateha tokorua, kotahi mo ia taha e whakarite temea e tautohea ana. (6.) Ki temea kahore ipaingia te whakatau ate Kooti Takiwa, ka ahei te Poati Whenua Maori kite whakaae kia Kootitia tua-ruatia i te aroaro o te Tiati Tumuaki, me tetahi Tiati Takiwa me nga Ateha tokorua. (7.) Ko nga Komihana, hei Tiamana mo nga Komiti Takiwa katoa, a ka mahi tahi xatou ko nga Komiti, i te whakahaere tikanga mo nga whenua. (8.) Ma te Komihana e utu nga monvreti me nga moni ke atu e puta inai ana i roto i tona takiwa, ki nga tangata mo ratou aua moni. (9.) Nga mea katoa e uru ana nga korero o te ture, e pa ana ki te taha Maori anake, ma te Poati Whenua Maori, me te Kooti

Whenua Maori e whakatau (10 ) E kore e tika kia whakakorea atu tetahi Tiati Komihana ranei, ma te Poati Whenua Maori e whakaae i te tuatahi, a kia marama ano hoki te take. KUPU TUAWHA - WHAKAATURANGA. I. Me whakatu tetahi Poati mo nga whenua' Maori. II. Me whai hiiri ano taua Poati, me whai mana ki nga mea e whai paanga ana ki te whenua Maori, haunga ano'aua mea e uru mai ana ki te taha Pakeha. III. Me whai mana te Poati, hei Kai-tiaki mo nga whenua Maori. IV. Me whakatu he Komiti e te hunga, no ratou te whenua, are me whakatu he Komiti mo ia Poraka, a, ma taua Komiti e whakarite nga wahi hei whenua rahui mo te Iwi, a, ka whakaatuatu hoki ki te Poati Whenua Maori, nga wahi whenua hei tuku atu ki te reti, hoko ranei. V. Kaore e tika ma te tangata kotahi e tuku atu tona whenua ki te hoko, riihi, mokete ranei, i te mea, he tokomaha aua tangata no ratou ake taua poraka, haunga nga whenua i motuhake ki te tangata kotahi i runga i tona ingoa anake, i puritia ranei e nga Maori i runga i ta ratou patanatanga (partnership). VI. Ko nga whenua katoa, haunga nga whenua e mau ana i runga i te patanatanga, o te tangata ranei i runga i tona ingoa ake, me riihitia ki raro i te ahua o te ture mo nga whenua takoto noa, a te Kawanatanga, a ma te Poati Whenua Maori e whakaputa, e whakaoti nga tiwhikete, pukapuka taue ranei ki te whenua. VII. Me utu katoa nga moni reti ki te Kooti Whenua Maori o taua takiwa e takoto nei te whenua, a, ma te Komiliana o taua takiwa, i te mea, kua tangohia mai te mea e tika ana kia tangohia, e wehewohe kite hunga mona, o ia poraka, p ia poraka, i runga hoki i nga rarangi e takoto ana i te Kooti Whenua Maori, e whakaatu ana i nga paanga oia tangata, o ia tangata, e whai-take ana" u VIII. Ko te Karauna anake e tika ana hei kaihoko i nga whenua Maori. Na, ma enei whakaritenga e whakakbre atu te mana o nga ture o naianei, ara, ki nga wahi e rere ke ana.