He korero mo nga turoro i te hohipera

Tu Tangata, Issue 17, 1 April 1984, Page 22

He korero mo nga turoro i te hohipera

Na Tuihana Hona

Ko waku whakaaro enei mo nga tikanga epa ana kite turoro Maori iaia ite kainga, i te hohipere hoki. E kore e taea te korero mo nga tikanga katoa, erangi, anei etahi:Na te aha ratou nga turoro Maori e kore ai e whakaae kite haere kite hohipere? Ko te nuinga o nga tangata e hou mai ana ki roto i nga hohipere kia tiakina e nga rata, e nga nahi, ko nga tangata kua tino taimaha ke nga wairua, me nga tinana. He aha ke ratou i tatari ai kia tino taimaha rawa atu katahi ano ka haere mai?

He penei te korero a tetahi kaumatua ki a au,

“Na te mea no tauiwi ke tenei kainga, (te Hohipere) horekau au i hiahia kia mate au i roto i nga kainga o tauiwi ma. Pai ke ki ahau te mate i runga i te huarahi, i te taha moana, i runga i aku mahinga kai kite mate i roto i nga hohipere.”

Engari, na te nui o te aroha o nga kaumatua, o nga kuia hoki ki ta ratou wahine, tane, tamariki, mokopuna ranei, ara, ki tana kaitangotango, ka whakaae mai ratou kite hou atu ki roto i nga hohipere nei.

Mehemea, ka whakaae mai te turoro Maori kite hou atu ki roto i nga hohipere, pai ke i te wa e tino taimaha ana ia, me neke ia ki tetahi ruma hei a ia anake. A, ka karanga ai i ona whanaunga, i tona iwi ranei, kia haere mai kite noho tahi, kite whakamahana i a ia. Waiho ke ma ratou ia e horoi, e mahi, e whakatikatika i a ia mo tona hemonga.

Na, mena i te kainga te turoro, e korero tonu ana ia ki tana kaitangotango. E tohotohu ana ia me pehea te mahi i tona tinana. Na, ko aua tohutohu nei e pa katoa ana ki ona taonga, (mimi, tiko, mare), ki ona kakahu hoki. Kia tae atu ia kite hohipere, hore kau ana nei korero. Na te mea he tauhou nga tangata me nga tikanga o reira. Koia nei tetahi take i noho wahangu ai te turoro Maori. Kia tae atu ra ano te whanau kite hohipere kite tirotiro i a ia, ko ta ratou hiahia kia haere tonu te mahi tangotango, ara, ki te horoi tana tinana, kite parahe i ona niho, huruhuru hoki, a, kite poro i ona maikuku. Engari, e mohio ana tatou, kaore tatou e ahei kite mahi i tenei mahi i nga wa katoa. Kaore etahi o nga tangata o te hohipere e whakaae kia haere tonu te mahi tangotango a te whanau, a te kaitangotango ranei.

Ka hoki atu oku whakaaro kite wa e turoro ana au i roto i te hohipere. I te timatanga, i te taenga mai o toku mama kite hohipere, ka patai atu ia ki nga nahi kia homaia he wai horoi moku. Ka tiro whakahawea mai nga nahi nei, na te mea, kua oti ke i a ratou taua mahi ra. Ka tohe atu toku mama, a, ka homaia. I muri iho, kua taunga ke ratou ki tenei ahuatanga, a, kite kau ana mai

ratou i toku whaea, kua puta te wai horoi, hore he pataitanga, ahakoa to ratou kuware.

He aha te mea nui o te horoi, o te wai nei kite turoro?

Ko te mea tino nui kite turoro, he rereke no te panga mai o te ringa o te whanaunga, o te kaitangotango ranei ki to te nahi tauhou. Tetahi atu o nga ahuatanga o te wai nei, he rongoa a tinana, a wairua hoki.

Ki te taha o te kaimahi, i tua atu i nga take kua korerotia nei, kia kite ai ia, te kaitangotango, i te ahua o te tinana o te turoro e arohatia nei e ia. Pena e ngoikore ana te tinana o te turoro, ma te panga atu o te ringa e tuku atu te mauri ora, te ha ora o te kaitangotango kite turoro. Koia nei anake te wa e ahei ana te kaitangotango kite mahi i tenei mahi.

Mehemea i te kainga tonu te turoro nei, e haere tonu ana tenei mahi i nga wa katoa, ara, te horoi tinana, whakapa ringaringa, whakapa tinana, whakapa wairua.

Ko tetahi atu o nga mea e kore te turoro Maori e whakaae kite haere ki te hohipere ko te whakatiko i te turoro, mete whakamimi ite turoro i roto i tona moenga. Pai noa iho tena pea, ara, te tiko, te mimi i roto i te moenga, engari, ko te mea he ke, ko te whakatihaha i ana turi, ne? Ka kitea mai te aroaro, nga raho e etahi atu. Ki oku whakaaro, koia te mea kino.

A, tetahi atu, ka herua nga huruhuru, ka panga taua heru, te paraehe ranei, ki runga ite tepu kai: nga mea pera.

Ka mutu, he poroporo maikuku tetahi atu. Peke ana nga maikuku ki runga i te papa i tera taha o te moenga, peke mai ki tenei taha, peke ake ki runga i te moenga. Kia kite koe, e tino mamae ana ratou (turoro). Pera ano, ki ahau nei na, nga huruhuru i oti ai era mahi.

Mama noa iho te mahi tika i aua mahi raka waiho tonu he pepa ki raro i nga waewae, ka poroporo ai i nga maikuku, engari, mo te ata, kia mutu mai te kaukau, te horoi ranei, he aha waihotia ai kia tata te moe ka mahi ai? Te mea ke, tino mataku etahi o nga turoro Maori kia mahia taua mahi i te po.

Tetahi atu o nga mea, kore kau he wehenga o nga mea mo te kai, mo te

tinana. Kotahi tonu te ringa, kotahi tonu te tepu, kotahi ano te moenga.

He tinitini noa nga tikanga a nga tupuna, kei te puritia tonu e etahi o tatou. Te mate hoki o tatou te Maori, kahatia e mohio ana tatou e mahi tukinotia ana o tatou tinana, tapu neki, e kore ke tatou e ki:

“Hey, don’t do that. I don’t like that.” Ne?

Ka panga mai te pan ki runga i te locker pupuri kai, waihotia i reira mo te po, a, ka panga atu he kai ki taua locker a te ata. Engari, kia mea ake nga tangata turoro Maori nei.

“Kaua e panga taku po mimi, tiko ki runga i taku tepu kai.” Kore rawa. Na te aha ai?

Ki au nei, na tetahi atu o o tatou tikanga te manaaki i te iwi, kaua e takatakahi te iwi. Pai ke, ma te iwi koe e takatakahi, te iwi Maori e takatakahi? Whakahe ana au ki tena. Mea ana hoki au, kore tatou e whakaako i etahi atu tika ana ano tatou kia takatakahia. Ki a au hoki, kua taunga ke tatou kite kuhu i a tatou, kei kataina. Kua roa ke tatou e kataina ana, e tohutohungia mai ana he iwi tauhou, he iwi rereke, he iwi pohouhou noa iho.

Ko nga whakaritenga kite tangi

Na, ko tetahi atu o nga mea i raru ai tatou te iwi Maori: kei puritia ta tatou tupapaku e te hohipere i te wa ka mate ai te tangata. Ahakoa kei hea ra ia e takoto ana i te wa ka mate ai ia', i te kainga, i te hohipere ranei, ko ta te hohipere he tiwhikete mo te matenga, ara, te “Death Certificate.”

Inaianei, he take tino nui tenei, e whakawatia ana e nga mema o te Whare Paremata.

I tua atu i tenei, he maha nga take i raru ai tatou whanau pani anei etahi: wetahi:

1) Na wai ra i tuku tona wairua? (A muri nei ka tirohia e tatou tenei take.) 2) No wai ra nga ringa tangotango i pa kite tupapaku? 3) Te takoto mokemoke o te tupapuku i roto i te ruma makariri o tauiwi, (ara, te mortuary). 4) Te roa ka tukua mai te tupapaku ki te iwi kia tangihia tikatia. 5) Nga wawata a te iwi e, na te aha ra ia i mate ai. laianei me titiro ake tatou kite korero a tetahi kuia no toku ake kainga. Ko te korero e whai ake nei, e pa ana ki te turoro i mate ki tona kainga ake. “Ko taku tungane naku i whakahoki mai i te hohipere, i te mea kua mohio mao kua tata ia kite mate.

Ito mao taenga mai kite kainga, pai ana te mahana o to mao kainga. Ka noho marika mao, na, ka hiamoe ia. No konei ka hoki ia kite moenga oto mao mama. Ko au i parangia, i moe i mua o te kapura.

No te atatu i te rua karaka, ka rongo au i taku tungane e haerere ana. Hou atu au, kua taimaha ke. No reira mao ka haere kite awa i raro atu i to mao kainga.

I te awa, ka haere tahi atu mao, kotahi te takahi, ki roto i te awa na, ka tu. Naku a mao inoi kite Atua. Na, ka ruiruia e ahau taku tungane kite wai. Muri atu i tena, ko ahau.

Ka huri mao, ka hoki atu kite kainga. Ka horoia eau taku tungane kite wai, te wai mahana. Ka kuhu atu ano ia ki roto i te moenga.

No reira ka waea atu au ki toku pirihi, hei kai karakia i a mao. Kihai taku tungane i tatari mo te pirihi ka mate. Naku tona wairua i tuku.

Ka mahia e ahau taku tungane kia reri mo te taenga mai o te kawhena. E kore e taea e tetahi atu te mahi taku tungane. I te mea he mahi taimaha te mahi tangotango tupapaku he mahi homai maku mo to matou whanau, he mahi kua taunga ahau kite mahi. E kore e tika ma te tamariki e mahi, ma te tauhou ranei.”

I waimaria tenei o oku kuia i riro i a ia tona tungane ki a ia mate ai. I tika ai i a ia enei o nga tikanga tuturu a te Maori. Tokomaha nga turoro e mate atu ana ki roto i nga hohbipere, nga kainga o tauiwi.

Ina mate atu ia ki reira. I te nuinga o nga wa, e kore e taea ma te whanau tonu ia e tuku, e tangotango. Kore rawa tenei e taea, na te mea, he hohipere ke tenei, no tauiwi, a, kei raro tonu ratou i nga ture whakahaere o tauiwi ke, a, he ture tauhou tenei ki a tatou te Maori.

Te tuku wairua

Me huri taku korero iaianei ki nga mea tino nui kite Maori Te tuku wairua. E whakapono ana au ko tena te mea nui kite Maori, mai ki tenei ra, a, ake tonu atu.

Te ahua o tena mea te turoro Maori, kahatia he tamariki noa iho, he kuia, he kaumatua, ki a au, mohio pahi ana ratou, kua heke ratou i te ara whanui.

Ka karanga ratou ki a wai ranei kia awhinatia atu ratou. Na, ina koa he Maori, he Maori tuturu, he Maori noa iho ranei, me haere koe kite karanga kite karanga a te turoro. Ina mohio ratou kua mate ratou, ka “aue!” Ko taua ‘aue’ neki, he karanga tangata, he hau ora. The living breathing tangata.

Nga tohutohu wenei, hakatia he Maori tuturu he Maori noa iho ranei, me rongo koe i tera karanga, me haere koe. Na, ina haere atu koe, e tika ana, e kite ana koe kua heke te wairua, kua mate haere. Ina kite koe me whakapa tonu atu koe. Hei aha te korero, hei aha

ano te reo “pehana koe?” “Kaua koe e mate.” “He aha mau?” Hei aha noa te reo korero. Ko te whakapa o te ringa, te whakapa o te tinana, koia na nga mea e karangatia ana. Na i a ratou e haere ana i runga i te ara mate, tupono ka karakia ratou, tupono ka tangi ratou kia karakiatia atu ratou. Kahatia he aha te karakia, the Lord Prayer i roto i te reo Pakeha, mena he himene tau he reo tupuna ranei, koia na. Na me pupuri tonu, engari kaua e puritia te matenga, tukuna te matenga kia watea. Ko te wahi tino tapu tenei o te tinana. Ka puta ana te wairua, puta atu i te matenga. Na, nga paparinga, te rei in particular, ko nga ringa —me pa atu to ringa ki enei wahi. Ina ha te manawa, heoi na tau i roto i te reo Maori, engari, mena e kore e taea, i roto i te reo Pakeha, tukuna atu. Penei tonu te korero, “Lord take this Sprit.” Engari i roto i te reo Maori, “Haere atu e..., haere. Haere atu ki o tupuna.” He tuku tonu. A, mutu noa te ha o te manawa, ka mutu pono, kaua e katia nga kanohi. Koia na te korero ki au. Waihotia tena, kaua e katia te mangai. Heoi ano, ma te horoi kite wai ka tika te takoto o te tinana. Wetahi atu o nga korero e pa tonu ana ki tenei ahuatanga, ina whanau mai he stillborn, e tika ana, kaua e huaina, engari me tuku tonu. Kaua e waihotia tera wairua ki reira tararepa

ai, me tuku tonu. Na, mena he aroha tonu tau, whakapangia kite wai. He ahua tuku tonu tena. Na te mea, ina kore e tukuna e koe kahatia ko wai, mehemea he aroha tuturu tou ki tau e takoto na i runga i te atamira mau tonu e tuku kia haera kia kore ai ia e pupuritia ki tenei ao; kia haere penei i te kapo, i te matapouri, ara, i te blind man huri mai, huri atu, paoro mai ki tenei, paoro atu ki tera. Na, koia nei tetahi atu o nga take tino nui e kore ai te kuia, te kaumatua, te turoro Maori e haere kite hohipere Kei mata ratou i roto i tauiwi, he iwi manene. Ka puritia o ratou tinana, ka werowerohia kia ora tonu ai, ka tukinotia te tinana, ka mahia kia ha tonu te manawa. Enei mea katoa. Ehara na te mea he iwi kino, ehara i tera, na te kuware ke. Mena he Maori tenei, kua mohio ia kua tika ia kite haere... tukuna kia haere. Na, ko etahi o nga tikanga kua korerotia nei e au, ko nga tikanga, nga ahuatanga hohonu o tatou te iwi Maori. E kore e taea e nga mea tauhou te hopu i etahi o nga ahuatanga nei i roto ki a ia. Heoi ano, he timatanga ke tenei, a, a muri iho, ka whai atu tatou inga mea hohonu katoa a te wa tika ka taea tena. No reira, kia kaha tatou kite rapu, ki te kimi i enei tikanga a tatou te iwi Maori, kia mau tonu ai mo nga ra kei te heke mai.