NGATI-POROU

Toa Takitini, Issue 110, 1 November 1930, Page 2181

NGATI-POROU

WAHI VI Na R.T.K. Tera ano tetahi huarahi ahuwhenua ara huarahi rapu oranga a Ngati-Porou i mua atu o te whawhai Hauhu i te tan 1865 ara he Patn Tohora. PATH TOHORA He mahi nui tenei i era ra a he mahi whakawhiwhi i te tangata ki te moni. I kite te Maori i nga kaipuke patu tohora o te pakeha a e kiia ana ko Pekama Waikare raua ko Tahanga o Ngati-Porou tangata i eke ki runga kaipuke patu tohora; ko Pekama i tae rawa ki Ingarangiko to Ngati-Porou tangata tuatahi tera te tae ki Ingarangi—ko Tahanga i ngaro tonu atu, eai te korero i mate ki te Waipounamu.

Ko te puna o te pakake ko te Mahia, ko Waikokopu; i kaha te patu o te tohora ki reira na konei hoki he whakawaha noa na te tangata i te kakahu ka kiia e haere ana ki Waikokopu, engari ko nga tino awa ara “waapu” o Ngti-Porou i patua ai te pakake he nui. To te Whanau-a-Rua ki Tokomaru ko Te Mawhai, no Henare Potae raua ko te tuakana ko Arapeta tenei awa. Kei raro atu ite Mawhai, e tata ana ki Tuparoa ko Kaimoho, ko te tangata rongonui o tenei awa ko Mita te Hape. To Ngati-Porou tuturu tona awa ko Tuhimata, e tata ana ki Te Awanui, ko Karaitiana Pakura tetahi tangata o tenei awa. To te Whanau-a-Tuhaka-iri-ora awa ko te Wharariki. He kainga nui tenei i era ra. Kei te ungutu-awa o Awatere ko te Waipao. He pakeha te tino tangata nona tenei awa, ko Piri Karokaro. Ko nga uri awhekaihe a tenei pekeha he toa katoa mo te rere moana. I Tikirau, ko te awa ko te Whaiti.

I manu atu i Te Whaiti te poti o te Naera Tikimapu ratou ko ona hoa pakeha, ko te Naera te tauihu o te poti. No te maunga kite tohora ka kawhakina te poti ki tawhiti, ngaro atu kahore i kitea e nga poti i am i muri. I akina te poti e te hiku ote tohora, ka titore, mai ite ihu kite kei. I mate katoa nga tangata ko te Naera anake te morehu, nana ano i kau ki uta. I tona unga ki uta ka ngoki ki roto ite ana takoto ai. Kitea rawatia ake kua tata ke te mate, i kitea mai i te moana e takoto ana.

He nui nga kupu a Ngati-Porou he kupu pakeha, i ahu mai i nga mahi patu tohora engari kei te pohehetia e etahi tangata he kupu Maori. Me whakahua ake etahi Kuuru (school, crew) matere (masthead), weku (wake), pauta (spout), E hi pauta! (there he spouts), rati (lance), puruki (fluke), taraipata (tripod or trying pot), kauna kawhe (cow and calf), hira (hill),raina (line),pahi (fast),waapu (wharf), weera (whale) Kaati i enei engari tera atu ano etahi.

I oku ra ano ara i a au e tamariki ana i patu tohora ano a Ngati-Porou engari kaore i rite te kaha kite mahi o mua. Tetahi kua ruarua te tohora kua iti hoki te utu o te hinu. I enei ra kua kore rawa te tohora e kitea. I eke rawa au kite poti patu tohora, ko toku nohoanga i kiia he awheroa.

He reo ano to te iwi patu pakake, he reo whakamiharo, he reo pukukata. Ko te reo tino rere ke no te kapene, ko ana kupu whakahauhau i te mea e whai ana i te pakake, e whakaeke ana ranei ite poti. Kaati ake nga korero o tenei mahi a Nga-ti-Porou, me huri taua inaianei kite mahi i hau ai nga rongo o tenei iwi ara kite Whakatipu hipi. [Ko te Wahi VII, ara ko nga korero mo nga mahi whakatipu hipi a Ngati-Porou me whakatarewa kia watea ai au ki te kohikohi, kite whakakaupapa i nga korero; kia okioki hoki tatou katoa, kei hoha; a, kia puta ai hoki etahi atu korero. — Kia ora! —R.T.K.]