NGA KUPU MO TE TIRITI O WAITANGI

Toa Takitini, Issue 110, 1 November 1930, Page 2185

NGA KUPU MO TE TIRITI O WAITANGI

He mea uaua rawa te korero mo nga tangata kua mate, me he mea ehara i te korero whakamihi a me he mea hoki aua tangata he tangata e whakanuia ana e te iwi na konei au i awangawanga ai mo enei korero aku kei patua au e te Iwi Maori mo te takakino ita ratou whakapakoko—i ta tatou whakapakoko ngatahi, engari hoki ki toku nei whakaaro he uku nga waewae o taua whakapakoko pera ano me nga waewae o te tini o nga whakapakoko tangata. He nui rawa, he kaha rawa, no nga kupu whakamihi i uiui ai au, “E, e pono ana ranei tenei tu tangi o te reo?” Hei tautoko i ta ratou pitihaana whakaara i te Tiriti o Waitangi ko te kauwhau tenei a Nga Ratana, “E ki ana nga tangata matau kua mate te Tiriti o Waitangi, kua pirau. “Engari kaore ratou i te mohio ko wai ma aua tangata matau, kaore ano he ingoa kia whakahuatia e ratou. Kei te tika tonu te kupu a Nga Ratana, maku e whakaingoa tetahi tangata. I Te Pipiwharauroa Nama 90, wharangi 11, o Hepetema 1905, e kitea enei kupu:— ‘T mea a Timi Kara (i te Paremete) kua he te Tiriti o Waitangi i a Te Pitiroi i te whakatuwheratanga i te hoko ki nga pakeha noa, ite whawhaitanga ote Iwi Maori kite Kawanatanga, i nga ture hoki i oti i te Paremete, he Maori nei etahi o nga mema.' ! I te wa i whakapuakiua ai e Timi Kara enei kupu kua whakaaria e ia tana Ture Whakanohonoho Whenua Maori, i huaina taua wa ko te Ture Mum. I oho ai nga Iwi Maori me nga hoa pakeha o te Iwi Maori i te pakeke rawa o nga rarangi o taua ture. I runga i taua ture ka whai mana to Kawanatanga kite riihi kite hoko ranei i nga whenua Maori ahakoa kaore nga Maori i te whakaae. Ko te Pire tenei a Timi Kara ara a te Kawangatanga o Te Hetana. I whakahengia tenei ture e te Apitihana, e Te Maahe, e Te Herehi, e Tianene; i kiia e ratou he takahi i te Tiriti o Waitangi. Te tika no muri mai, i te kaha pea o te whakahe, ka hoki nga whakaaro o

Timi Kara, ka hapai hoki i te Tiriti i kiia ra e ia kua mate. 1 hanga ai te Ture Mum he kaha no te akiaki a te iwi pakeha kia hohoro te whakanohonoho i nga whenua Maori; i wehi a Te Hetana raua ko Timi Kara kai hinga to raua Kawangatanga ko te mea tino nui hoki ki tenei tu momo tangata kite mema Paremete ko o ratou pooti haunga ia te tika. I taua wa he mema pakeha ke a Timi Kara. I uiuia rawatia te Ture Muru a Te Hetana raua ko Timi Kara e te Paremete i Ingarangi. I te tau 1906 ka mate a Te Hetana, ka tu ko Te Waari hei pirimia. Kaore i tino kitea nga mahi a te Ture Muru a Timi Kara i te mea i hinga tona Kawangatanga a tu ana ko Te Maahe hei pirimia. I tino hapainga e te Kawangatanga o Te Maahe te Tiriti o Waitangi, a na Te Kooti ka oti etahi take nunui epa ana kite Iwi Maori; nga moana ote Arawa, nga whenua raupatu me era atu take; kaore nei i whawhatia e Timi Kara i nga tau maha o tona Kawangatanga. Na Te Kooti ka mutu te hoko whenua ki te Tai Rawhiti. Na konei e te iwi whakamihi ki to taua tangata i te mehua ano e tika ana; hoatu te Honore kite tangata i tika ana hoatu to honore ki te tangata i tika ai te honore a kaua hoki e murua te he? kaore ite tangata e tika ana aka tapae kite tangata kaore nei i tika. Ko a tatou korero o enei ra e korerotia e nga whakatupuranga huhua kei te heke iho —kei pohehe kei kotiti ratou i a tatou korero he. E ki ana etahi tangata na nga tikanga “taihoa” a Timi Kara te Iwi Maori i ora ai. I ora ai ano. Ko te ki i ora mai ai i te Kawangatanga o Te Kooti i te aha i ora ai i a wai ? I ora mai ai ra i tona Kawanatanga he whakapae teka. Kua taia e Apirana Ngata ki roto ki Te Toa Takitini nga mahi nunui a Te Kooti a ko Apirana no te taha ke kia Timi Kara. Ina koa nga kupu a taku pakeke a Ihaia Hutana i Te Toa o Aperira ka taha nei: — “TIMI KARA. E tika ana kia kiia e tatou ko te Poropiti tenei tangata o te Ao He ki tenei ma tatou me o tatou iwi: mei kaua tenei tangata e whanau kua pirau ke te Tiriti o Waitangi.” Ko te Timi Kara ano tenei i ki nei i te Whare Paremete i te tau 1905 kua taka te Tiriti o Waitangi i te mea i whawhai te Maori ki te Kawangatanga. Ka pehea ra nga Maori i piripono? He tika he tangata nui a Timi Kara engari e kore au e ki ko te Poropiti ia o te ao a me i kore ia kua pirau te Tiriti o Waitangi. Me i pirau te Tiriti ma Te Kooti ra e rongoa kia ' kakara ai. Kei te ora tonu te Tiriti ahakoa nga kupu a Timi Kara, a Timi Kara tonu ranei. Kaua aku hoa Ratana e maharahara mo te Tiriti kei te pai te Tiriti. E nga Etita, panuitia enei korero; kaua korua e wehi kei patua au e te Iwi Maori, i a korua tonu e ora ana hei kawe

korero i patua au he kiinga naku he waewae uku nga waewae ota tatou whakapakoko. E ki ana ko taua whakapakoko. Tatau, tatau! Heoi ra ; R.T.K.