NGATI-POROU

Toa Takitini, Issue 108, 1 September 1930, Page 2139

NGATI-POROU

WAHI IV. Na R.T.K. TE WHAKAPONO O NGATI-POROU I nga korero a Keesing mo Ngati-Porou i te Wananga i mea ia ko te karakia o Ngati-Porou tetahi mea whakakotahi i tera iwi. He tika, kotahi ano te karakia o Ngati-Porou ara ko te Hahi-Mihingare; kaore he Pikopo, he Weteriana; ko te Momona no muri noa nei, no oku ra nei ano; a ko te Ringatu no nanahi nei tonu. Na te kotahi o te iwi, na te rite o te whakaaro, ka kaha E ki ana ko te whakatauki a te Pakeha, “Ka kotahi taua ka tu, ka wehewehe ka hinga.” He tika te kupu ko te karakia 0 Ngati-Porou tetahi take kaha o tera iwi. He tika kei te ahua o te whakapono o te iwi, kei te ahua o to ratou atua, te ahua o taua iwi. He mea te karakia o te iwi hei hiki hei pehi ranei i te iwi. Na te ahua o te Hahi o Ngati-Porou me nga kai-kau-whau o taua Hahi i whakaikeike nga whakaaro, nga tumanako me nga wawata a Ngati-Porou. Ahakoa he iwi rawa-kore, he iwi pae-ra-uta, he iwi mohoao, na tona whakapono ka tautotoro tonu te hinengaro ki nga mea tiketike: kite matauranga, kite rnaramatanga, kite ao hou. Ko te whakapono tetahi rewena i kake ai a Ngati-Porou. I nga taua whakamoti tangala a Nga-Puhi ka riro herehere tetahi tangata o Ngati-Porou ko Piripi Taumata-a-kura lona ingoa. I whakaakona ia e nga Mihinare kite whakapono. I te tau 1833 ka tu mai he kaipuke ki Waiapu, ka eke nga Maori kite hokohoko. Ite ahiahi ka hoe ki uta te tokomaha ka noho etahi rangatira kite kaipuke: ko te Rukuata, ko Rangikatia, ko Rangiwhakatamatama, ko te Whakamara. 1 te po ka puta te hau, ka rere te kaipuke ki Pewhairangi me te tokowha nei ano ki runga. E whakaraua ana e Puhi mei kore ana nga Mihinare, a te Wiremu Karu-wha raua ko tona taina ko Wiremu Parata. I te mohiotanga o nga Mihinare he rangatira te tokowha nei ka puta to ratou whakaaro kia whakahokia aua tangata ki Waiapu. I te haerenga mai o Wiremu Parata me tana ope ka haere mai hoki a Taumata-a-kura i te tau 1834. I waho o te Whai-a-Pawa ka tutaki a Fortitude te kaipuke o Wiremu Parata kite hau ko te hurihanga tena Pewhairangi atu ana. He maha nga marama i

muri mai ka hokia mai ano, ka u ki le Kawakawa ara kite Araroa inaianei. Ma te waewae mai i te Kawakawa ki Rangitukia, te pa o Kakatarau. 1 te karakia a Te Wiremu i konei kore i rikarika te tangala, na konei hoki ia i ki ai, 4 ‘Ko taku karakia tenei tino nui te tangata, mai o taku tmatanga kite kauwhau kite Iwi Maori.” Hiki mai te ope i Rangitukia ka tan ki Whakawhitira, i konei hoki nga manomano o NgatiPorou. I noho huihui ai a Ngati-Porou ki Rangitukia, ki Whakawhitira he wehi i te Whanau-a Apanui. I te hinganga ra o Ngati-Porou ki Wharekura i te tan 1829, i mate ai a Pakura, te papa o Kakatarau raua ko te taina ko Mokena Kohere, ka whaia mai na e te Whanau-a-Apanui kia patua e ia a Ngati-Porou ki tona ake whenua. I hopi te tangata ite wehi i te Whanau-a-Apanui. E kiia ana i te wehi o Ngati-Porou i noho ra ki Whakawhitira tiko tonn ai kite wai inu; kite utu wai, ma te tahaa tonu e whakatahe te paru-tangata. No tana tau ano, ara 1834 ka whakaeke te tana a te Whanau-a-Apanui ki Rangitukia, ka hinga na i a Kakatarau kaore i tutuki ki Whakawhitira. Na konei i waihotia ai ete Hapi Haerewa hei whakatenetene mana ki era hapu i piri ra ki Whakawhitira, “Naku koe i ora ai, e kai ana koe i to tutae.” Ka tae ra a te Wiremu Parata ki Whakawhitira, ka matakitaki kite alma ote whenua, ote tangata, ka ki na ia, “He whenua momona tenei, a he iwi tenei e tino tika ana kia tukuna mai he mihinare mo ratou.” Kua kiia ake ra e au he whenua whakarihariha to Ngati-Porou, na te whatu pakeha ke i kitea ai he whenua pai—i na koa i kitea nei e nga whatu o Wiremu Parata i te tau 1834. Na i tenei tau, 1930, ki tonu te Tai-ra-whiti i nga uri ote Karuwha raua ko te taina ko Parata. He iwi tohunga hoki a Ngati-Wiremu kite titiro whenua, kite whakatipu hipi. Ka tae mai ra nga rangatira o Ngati-Porou me Taumata-a-kura i a te Wiremu Parata te whakahoki mai ka hoki tera ki Pewhairangi ki a Nga-Puhi. Ko Taumata-a-kura tena ka anga kite whakaako i a Ngati-Porou kite Rongo a Ihu Karaiti, a ka miharo a Ngati-Porou. Ahakoa he aha te korero a Taumata-a-kura i rite tonu ki nga kai-whakarongo, he korero whakapono katoa, heoi ano ta ratou ko te amine anake, kaati i te nui o te tangata ka wawa haere te amine ano he tai e haruru ana kite akau. Ka ki a Taumata-a-kura, “I haere mai au i Paihia ka ki a Ngati-Porou, ‘ Amine”; “I haere mai au i te Kerikeri”, “Amine”; “I kite au i a te Wiremu Karuwha, % katahi ka toia te amine inahoki e wha nga karu o tenei “Aa - a - mi - ne —” Ko Taumata-a-kura le apotoro o Ngati-Porou, te tangata naana tenei iwi i whakatahuri kite whakapono. Ka tika hoki te whakaturanga a Ngati-Porou he whakamaharatanga ki to ratou apotoro i rolo i to ratou whare-karakia i Tikitiki.

TOKA-A-KUKU 1 a Pakura e patua ana i Whare-kura ka karanga na ia, ka rongo a te Horua raua ko Kakatarau, te tama a Pakura, ka ki a te Horua, "Ka aroha te reo o to taua papa e karanga ra; haere taua kia mate tahi me ia." Ka pupuri a Kakatarau i a le Horua ka mea atu, E, kia ora ko taua hei ngaki i tona mate." Ko te pikaunga tenei i utaina ki runga ki nga pakihiwi o Kakatarau a i u tana whakawaha. I te hinganga ra o te Whanau-a-Apanui ki Rngitukia ka noho te whakaaaro i a ia kua taka te wa e haere ai ia kite Kaha-nui-a-Tiki kite whakarite i tana oati mo te ranga i te mate o tona papa. 1 tukuna he karere ki nga iwi katoa mai i Whare-kahika ki Wairarapa kia whikiti, kia mau kite patu, a, eai te korero i tae tonu a Kakatarau ki Nukutaurua kite whakataka ope maana. Kaore he rangatira i ngaro o te Tai-ra-whiti, i haere katoa ki Toka-a-Kuku ite tau 1836. E ono marama i whakapaea ai te pa, ka hoki te ope he kore kai. Ahakoa kaore a Toka-a-Kuku i horo engari he nui te hinanga o te Whanau-a-Apanui i nga tutatakitanga ki waho o te pa. I whakairiiritia nga tupapaku ki runga i nga whata.

Ko te puta ki Toka-a-Kuku le riri whakamutunga i waenganui i a Ngati-Porou mete Whanau-a-Apanui, ako te riri tuatahi hoki tenei ote Tai-ra-whiti ki te uru nga tikanga whakapono. I tohutohu a Taumata-a-kura kite ope, “Whakarerea rawatia atu nga atua maori, kia kotahi he Atua mo taua. E hinga te tangata i te kokiri, i te parekura ranei, kaua rawa e taona, e kainga; kaua rawa e tangohia, waiho atu maana e tiki mai ona tupapaku; he mea kanga na te Atua.” E kiia ana ko nga tangata o te ope i mate he takahanga i nga kupu a Taumata-a-kura. I tau te wehi ki te ope, a i karanga hoki tangata whenua: — “Te wharau, e, whenua i waiho, ka ngaro te tangata i te waewae, i te Atua o Kakatarau.”

I horapa te whakapono ki te Tai-ra-whiti; i noho a te Wiremu Parata ki Turanga, a i noho hoki he mihinare ki Rangitukia. I rewenatia a Ngati-Porou ki te whakapono. I hanga e te Mokena Kohere ki Rangitukia te whare-karakia tuatahi o Ngati-Porou, ko Hoani te ingoa, i mua noa atu o te whawhai.

Ite tau 1861 ka whakatapua ko Tipene ki te Kawakawa. I te kawanga o Tipene ka whakatakotoria te kaupapa o te tahua oranga mo te pihopa e £257. Koia nei tetahi take, apiti atu kite kaha ote whakapono o Ngati-Porou i huaina ai te pihopa ko te Pihopa o Waiapu. I te hui i tu ki Turanga i te tau 1836 ka kohia e £332 mo te tahua pihopa. Ko te Wiremu Parata te pihopa tuatahi o Waiapu. He oha na nga kaumat.ua, na nga rangatira, o Ngati-Porou tenei mea te whakapono me te Hahi Mihinare. I nga ra i

noho ai a te Kihirini kite Kawakawa tae noa mai ki a Rota Waitoa kaore ate Iharaiara Houkamau i pai kite whakapono otira ite manawanui o Rota ka huri ia kite whakapono, a, hei tohu mo tona ripeneta tu ana ko ia hei kai-tahi mo Tipene, hei kai-patu pere hoki, I nga ra i tana tamaiti i a te Hatiwira ka puta te Momona kite Kawakawa, ka tupikitia ete Hati. I te putanga o te rongo e whakatu hui Ringa-tu ana a te Wereta kite takiwa o te Kawakawa ka whakahaua ete Houkamau kia whitiki kia man pu tona iwi. I ona ra ko te Mokena Kohere tonu te pou o te Hahi. I mea a Pihopa Wiremu i tana pukapuka (wharangi 353) : “I haere tahi matou ko Rota aitoa, ko Mokena Kohere —ko te tino rangatira tenei o Ngati-Porou. lo matou taenga ki Maketu ka korero a Mokena Kohere ki a te Arawa kia hanga whare-karakia mo ratou. Nga mangai reimana ote Hahi o mua ko nga rangatira tonu. I tarahae a Paratene Ngata kite ropu o Tutekohi, ki te Ringatu, kei whakatu hui ki roto o Waiapu, a mate noa atu ia. I kite nga kaumatua i te kolahitanga o te whakapono o Ngati-Porou, i te hekenga o te toto i runga i te hurihanga o tetahi wahanga nui ote iwi ki te Hauhau: kia ratou he oha te Hahi na konei i te nutanga he whakaakoranga hou e whakahe ana i te Hahi o ratou matua, ka mamae ratou. Ko te mate o te ao i naianei he nui rawa no nga hahi, he kotahi tonu no te Atua. (Taria te roanga) (Ko te hiahia o te kai-tuhi kia takoto tika nga korero, na reira mehe mea he korero e he ana me whakaatu a mehe me a kite tika waiho kia tika ana. R.T.K.)