NGATI-POROU

Toa Takitini, Issue 106, 1 July 1930, Page 2103

NGATI-POROU

0 NGA RA KA HURI Na R.T.K. Ehara i te mea ko te whakatupu hipi anake te mahi ahuwhenua a Ngati-Porou i mua atu o te riri hauhau o te tau 1865; ko tetahi mahi nui ano ko te whakatupu i te witi, pera me etahi atu iwi engari kaore i rite rawa ki ta Waikato mahi; notemea i tae rawa hoki a Waikato paraoa ki Merepana ki Kareponia i nga ra o te kari koura. I tino kaha te mahi a Ngati-Porou i te witi. I witi katoa nga raorao, a tae rawa atu ki nga harapaki. I ki a Paratene Ngata “Ura tonu te whenua i te witi.” Kaore o era ra hoiho. kaore he parau, engari ho tonu ai ki te kaheru. Na konei hoki i tupeha ai a Haami Te Rapu, he rangatira no Ngati-Porou, i te hui a Te Kotahitanga o Te Ante i !tu ki Kariaka, i te putanga o nga korero mo te oranga minita, i kiia ai me tapiri te tahua oranga a nga kaumatua. Ka tu a Haami, ka tupeha, ka ki na: — ‘‘Kore au e whakaae. Waiho ano ta te ko tahua i pirori ai kia ata wehe ana. Engari e mahi te hoiho puuru kaata raua ko te tapara parau i ta raua na tahua; kei waihotia ta te ko tahua hei whakarurutanga mo te ao hou” I tupeke haere a Haami i roto i te whare, hei te taenga kite kupu pirori, ka tu ia, ka hiki te waewae katau ka pirori ano mete mea nei kei te takahi i te ko. I nga ra mahi witi o Ngati-Porou, na te maori ano i huri te witi hei paraoa. E ki ana nga rata ko te paraoa pai tera, kaore tahi hoki he rongoa o roto. Ko nga mira na te tangata na te hoiho i huri. I whai ano a Mokena Kohere kia hangaia

he mira huri paraoa ki Waikaka, rokohanga e te whawhai hauhau kaore i oti, ko te potatutatutanga tena o riga mea katoa. Ko te nuinga o te witi kaore i hurihia hei paraoa, engari i haria ki Akarana hei hoko kite pakeha, ko nga kaipuke i taria ai no nga maori ano, ko Mereana, ko Purehe, ko Ihi Keepa, ko Kingi Paerata ko te Mawhai. Kotahi te kaipuke kaore i oti, e hanga tonu ana, ka tanuku te whenua, ka tapuketia te kaipuke ra me nga kaihanga. Ko era atu kaipuke ia, he mea hoko mai i te pakeha he witi te utu. Ko Mereana no Mokena Kohere, no te rerenga whakamutunga ki Akaranga, he Ngapuhi te kapene; i o Nga-ti-Porou tangata i te taone ka kahakina te kaipuke nei e te kapene ratou ko ona hoa, ngaro atu. Ko Purehe no Huripuku; ko Te Mawhai no te Whanau-a-rua ki Tokomaru. Ko Kingi Paerata i totohu ki waho o Tuparoa. I whakahoroa tonutia te witi ki roto i te riu, no te putanga o te uruhanga tonga, totohu tonu iho i te taumaha 0 te witi. Ko Te Kingi Paerata te kaipuke o Te Ra-ka-hurumai 1 peka nei ki Harataunga (Hauraki). Ko te take tena o te noho o Ngati-Porou i noho ai ki tera wahi, ara, Kei runga i te tuku a Paoro Te Putu kia Te-Ra-ka-hurumai. Na Hori Mahue te korero, i te tuunga o te kaipuke o Mokena Kohere ki Waiheke, ka tukuna tena moutere kia Mokena, engari no muri mai ka whakahokia e Mokena kite iwi kaainga. I te hotoke, i te mea kaore he mahi ma nga kaipuke, ka tu i roto o Awatere, herea ai kite pohutukawa; etu mai na ano taua pohutukawa ianaianei; kei te taha ki Whakaea. Ko Huripuku te kaitiaki o nga kaipuke ina tau ki Awatere; he hohonu hoki a Awatere i aua ra. I konei a Ihi Keepa e tau ana, ka riro nei i te waipuke, ka paea kite waha o Rerekohu. He maori tonu ki te whakatere i o ratou kaipuke, ehara i te pakeha. Ko te Mokena tonu te kapene o tona, he koroua toa hoki kite rere moana, kite whakatere poti hoki i runga i nga ngaru. Tera ano etahi take, haunga ano ia te takoto o te whenua o Ngati-Porou, i mau tonu ai nga whenua o tenei iwi. Ahakoa te matara o te whenua i nga putahi o te pakeha, e riro i te kawanatanga i runga i nga raupatu. Ite taenga o nga karere a te hauhau i te tau 1865 ara a Patara o Te Wiwini i huri te nuinga o Ngati-Porou, a mura ana te ahi o te pakanga ki roto o Waiapu; ka hinga te tangata. Ko Mokena Kohere ratou ko ona hoa torutoru nei i whakapaea e te hauhau ki

roto o Te Hatepe, a tera e mate mei kore ana e tukua mai he hoia pakeha e Te Makarini hei whakaahuru. Ko te riri whakamutunga ko Hungahunga-toroa, i mate ai te hauhau. He korero whanui tenei, e patua ana e Te Matauru a Ngati-Porou hauhau ki Te Pito, i runga ano ra i te tikanga ito, mei kore ana a Mokena Kohere hei whakaora. I mauria e Mokena Kohere nga herehere ki Te Hatepe oati ai kia piri pono kia Kuini Wikitoria, hohou ai i te rongo i puaki ai enei kupu i a ia: —- “E hoki iia hapu kite tahu i tan ahi i tana ahi Ko te mutunga tenei o te riri ki roto o Waiapu, i ora ai te tangata i ora ai hoki te whenua. Na Mokena Kohere noa tona whakaaro ki te muru noa i te hara i runga ia Ngati-Porou. Ko te Kawanatanga ia kaore i whakaae. I takoto rawa te rohe aTe Kawanatanga mo te whenua hei murunga mo taua hara. I takoto hoki te moni ki te aroaro o te Mokena hei utu mo nga ■ hoia Maori. Tena ia koia i whakaaro tupato rawa; i mahara hoki ia he niho mo nga whenua rawa aua moni. Koia tenei ko te kupu a Te Mokena: “Mauria to moni; naku tonu, na te Maori taku riri; Ehara i a koe i te pakeha .” Ahakoa te tawhiti o te whenua o Ngati-Porou, ahakoa te kore huarahi atu, e mau te ringa kaha te ringa roa o te ture mei kore ana he reo rangatira he reo mana hei aruaru atu, hei whakangawari i te hiahia o te Kawanatanga. 0 nga iwi katoa, i whawhai nei kite Kawanatanga, kore rawa he whenua i murua. Ite whaikorero a William Heslop o Nepia. ‘“I oati a Mokena Kohere ki te Kawanatanga ka whakapau ia i tona kaha ki te tiaki i a Ngati-Porou kia noho pai. Koianei te putake i whakatarewatia ai e ia etahi hapu kia noho tuturu tonu i raro i a ia. Kaore noa pea he tangata e hoha ki enei korero. He pai tonu te whakapukapuka kei wareware, notemea e ki ana ko te pepeha: — “He taonga tonu te wareivare! Tino wareware, aata wareware ranei. I wareware tonutia a Mokena Kohere, 'inahoki kaore rawa he whakamaharatanaga a Ngati-Porou o te Kawanatanga ranei mo ana mahi nunui, mahi aroha ranei. Engari te Kawa-

natanga o ona ra i whakanui, i aroha kia Te Mokena. I whaka whiwhia ia e Kuini Wikitoria ki te hoari. I te tau 1872 ka karangatia raua ko Wi Take Ngatata ki te Whare Ariki. Ko raua nga Maori tuatahi i tae ki tera taumata. Engari pea a Wi Tako i whai timutimu rawa a te Kawanatanga hei whakaatu i te waahi i takoto ai ia! I waiatatia tetahi tianara nui o te Ingarihi (Sir John Moore) I hinga ki te whenua, enei kupu: Slowly and sadly we laid him down, From the field of his fame fresh and gory; We carved not a line, and we raised not a stone But we left him alone with his glory.” . , . Pouri tonu ta matou whakatakoto i a ia; I te papa o te toto i puta nei tona rongo; Kore rawa he tuhituhi, he kohatu ranei i tu, Mahue noa ia me ton& kororia. Otira! Engaringari ano a Mokena Kohere he pohatu tona, na ona tamariki me ana mokopuna i whakatu. E ki ana ko te Karaipiture: — “Na, ka poka ake he kingitanga hou mo Ihipa, kihai i mohio kia Hohepa” (Ekoruhe 1 — Waihoki, i poka ake he Kawangatanga hou mo Niu Tireni, kihai i mohio kia Mokena Kohere.