TE MATE KOHI

Toa Takitini, Issue 106, 1 July 1930, Page 2099

TE MATE KOHI

Na Dr. Wi Repa “E to iwi! ho haukai tenei kei to aroaro, kainga!” Nga Etita He whai.atu i taku whai-korero mo te putake nei i te hui i Wai-o-Matatini, i panuitia ra ki te Toa o Mei. I taku kitenga e mau ana te putake nei ki roto i te pukapuka whakaatu o nga take hei tirotirohanga ma te hui, ka tupato au kei tonoa mai maaku e wananga kite hui. Kei te mohio hoki a Ta Apirana ko au te tangata porearea atu ki a ia mo te take nei. Ka maha aku reta ki a ia: tohe kia timataria e tatou Maori ano tetahi ropu hei whakatete kite mate nei. Kaati te tuku atu ma te Pakeha o tatau mate e tiaki. Ko te take tenei i tuhia ai e au taku whai-korero : kia kao ai aku mahara i taua wa, i waenganui i te matotorutanga o te tangata. Me te titiro atu ano kei te hiakai te hinengaro ote iwi ki te kupu korero. Ko nga mea kaore i rongo i taku whai-korero i reira, kei te korero i tenei ra, i roto i te Toa Tera ano etahi tangata tomtom nei i tahuri ki te whakahoihoi. Tena ia ko te hunga whakaaro hbhonu, ko nga mangai whiriwhiri o te iwi, i aata whakarongo. No te po i muri mai ka kokiritia te motini nei: “Kia tonoa kite Minita Maori kia whakaturia tetahi tangata hei toro i te mate nei i waenganui i te Iwi Maori, i roto hoki i tetahi rohe whaiti, ka ripoata mai ki te Minita i roto ite kotahi tau.’ 1 paahitia tenei motini; kaore he kai-whakahe. Naaku i tohutohu atu kia Taiporutu me pena te whakatakoto i te motini. Naana i motini, ka tautokoria e te katoa. Ko te take i ki atu ai au me penei te motini anei: “Take Patu i te Kohi.” Kua timata etahi kite whiriwhiri me whakatu he Hohipera Kohi motuhake mo te Maori pera me ote Pakeha. E ma nga huihui a te Pakeha mo te kohi. He “Dispensary”; he “Sanatorium”. Na, ko enei taonga i puta mai i roto i nga uwiuwinga roa mo te mate nei i waenganui o te Pakeha. Ka kitea ko ena nga rakau e tika ana ano mo ta ratau nei tu noho. He rereke ta ratau noho i ta tatau. Akuanei pea ia tera atu ano te whakahaere e hangai mo ta tatau nei tu noho. Me aata tirotiro ta tatau nei tu noho i te tuatahi, ka whiriwhiri ai i te patu e tika ana. Ara, me tiki me toro te hoa-riri; ka kitea tona kaha, ka hanga ai he tuwatawata. Ina hoki ko te “Dispensary,” e tika ana mo nga taone anake. Kaore tatau neii e noho ana i ro taone. Ko te ‘‘Sanatorium,” he taonga utu nui tona hanganga, tona whakahaere, tona whangai, me ena mea katoa. Kei runga noaatu i to tatau nei kaha moni.

No reira te kupu o te motini, me aata mataki i te tuatahi, ka kawe mai ai te kupu ki to tatau matua kite Minita Maori: e, anei te ahua na; ara te alma na. Hei reira te tohunga, nga tohunga ranei, ratau ko te Minita ka waihanga i te kaupapa e tika ana mo tatau nei ahua. Mehemea hoki to tatau 67,000 kei roto i te taone kotahi e noho ana ka ngawari noaiho te hanga kaupapa. Me tiki noaatu ite tauwira a te Pakeha. Tena ko tenei, te Rerengawairua ki Murihiku, kotahi mano nga macro: kei kona tatau e tohatoha haere ana. No reira ki tooku whakaaro kei te tika te takoto ote motini. “Ma te Whea Tari?” Ko te Mate Kohi, he take kei raro i te Tari o te Ora, Kaore i te tika kia whakakopaia mai ki raro i te Tari o nga Mea Maori. Ko te korero ngawari tenei. Ko to te Pakeha whakaaro hoki. Otira ki tooku whakaaro ake he tika ke nga take Maori motuhake, ahakoa mate, kia whakakopaia mai ki raro ite Tari Maori. Mehemea kite riro ite Tari ote Ora, kua tukua ma te Pakeha e whakahaere, ma te hunga kaore i te taunga ki nga tini pekanga o te take nei. Titiro oti ki te Takula Maori e herea mai ra i Poneke. Kite riro tenei whakahaere i te Tari o te Ora ka tapahia mai ki waho te hunga naana te take. No reira he tika ke ma te Tari Maori e whakahaere tenei take. He take motuhake hoki. He moni motuhake tonu a tena Tari nyj nga mate o te Maori. Waiho atu ko nga Neehi hei te Tari o te Ora; ko te Mate Kohi hei te Tari Maori. “Te Reta mai a te Minita o te Ora.” “Kua homai e taku hoa e te Minita Maori to reta ki a ia mo te take Mate Kohi o te Maori. Kua rangona whanuitia, kei te whakapau koe i tou hinengaro ki te rapu tikanga mo te Mate Kohi o te Maori; e tika ana hoki o whiriwhiri, me o tohutohu kia manakohia atu e te Tari. E tata ana te putake nei te whiriwhiritia whanuitia; a, kia rongo mai hoki koe, ka aata tirohia e te Tari te huarahi hangai mo nga taumaha o tena mate e motuhake ana ki te Iwi Maori.” “He Reo Minita.” Kaua tatau hei kaha te tumanako, mete whakawhirinaki kite kupu ote reta nei. He reo Minita. He korihi nr te maim i te ata-hapara. E whanga tatau. Ka pewhea ra te toro a te Pakeha i o tatau taumaha motuhake. Ko tatau anake nei kei te mohio. Mehemea te Minita nei ma te takuta Pakeha e whakahaere, ka panaia mai ano tatau hei kai-mata-kitaki noa, ki te whanga nei tu atu ai. Heoi ano hoki te ngahautanga o te mahi nei kite Pakeha ko nga herengi maana kei roto. Tena kite Maori he nui ke atu te whakaora i tona iwi. E mea ana ahau kaua te

Minita Maori hei tuku parapara i tenei putake ki tona hoa o te Tari o te Ora. “Nga Kaunihera Maori.” Taku mahi he rapa he aha te take o nga Kaunihera Maori nei. Ina hoki ra ko nga mana katoa kua hoatu e te Ture Nui ki nga Ropu Takiwa, penei i nga Kaute Kaunihera, me nga Poari Hohipera. No reira ka mana kore nga Kaunihera Maori. Ko nga “Paero” a nga Kaunihera Maori ko nga “Paero” ano a nga Kauute Kaunihera. Ahakoa kei hea te takiwa Maori, kei roto i te mana Kaute Kaunihera, Poari Hohipera ranei. Kaore he mahi i toe ma nga Kaunihera Maori. Ki tooku whakaaro, me tuku e te Ture ko te Mate Kohi nei hei mahi ma aua Kaunihera. Me whakawhanau hou ratau e te Ture, ka tapae atu i tenei mahi ma ratau, i raro i te arahi a tetahi, a etahi takuta Maori ranei. Kite whakawhiwhia enei Kaunihera kite mahi e hangai ana ka tipu hou ratau, ka eke ki runga i te wawata nei—Kia noho aua Kaunihera hei matua mo te Iwi.