TOKA-A-KUKU

Toa Takitini, Issue 106, 1 July 1930, Page 2107

TOKA-A-KUKU

(Na T. Wi Repa) He pa tenei kei Te Kaha i le takiwa o T.e Whanau-a-apa-nui. Ko te whenua kei runga te pa e tu ana, he koi e tore whaka-te-raki ana ki te moana. Ko te tuawhenua kei te taha tonga o te pa. He moana kei te taha hauauru, kei te taha rawhiti. Tata tonu te pa nei ka motu. Ko te hanga i te pa nei, he mea kari he awa kite tuawhenua, ara kite tonga o te koi nei. I tata ki te tekau eka te whenua ki te kao mai ki roto i te pa. Timata alu i te pito hauauauru o te maioro (he hotera kei reira etu ana inaianei) tae atu kite matamata, huri noa kite pito rawhiti ote maioro, he haupapa kohatu katoa. Ko te “Raupa’ tera e waiatatia ra i te waiata Nama 110; “I ivaho Te Ran pa kia whakamau hoe nga hohu e tatao, etc., etc.” Kaore te waka e tata mai kite pa i nga haupapa kohatu nei. Kei runga te pa kei raro te moana. He tiketike te mairo ote pa. I kite au i tona painga. B ruatekau putu te whanui o tona awa kari, tekau ma ono putu te teitei o te maioro. Ko te tuawhenua kei te taha tonga o te pa, he raorao nui 1700 nga eka, e tupuria ana e te rarauhe, e te tutu, e to raupo, e te tumatakuru i taua wa. Ko Toka-a-Kuku tena, te pa rongo nui nei. Kei te taha hauauru-ma-tonga o te pa nui o Toka-a-Kuku. he pa iti nei ko 4 Te Koau* te ingoa. Na te manga, na Te Waihirere i wehe atu tenei pa i te tuawhenua, i waho tata mai o Toka-a-Kuku. Kei te taha hauauru o tena pa, tetahi atu pa ano ko Ounukahukura te ingoa, he urupa i tenei ra no te Whanau-a-Te Ihutu. He pa tawhito enei i Toka-a-Kuku. Kei te taha rawhiti o Toka-a-Kuku ,e toru macro te tawhiti) ko wharekura, he pa, te wahi i mate ai a Parura Hoi a raua ko te Pori-o-Te Rangi o Ngati-Porou i te tau 1829. He ngaki i to raua mate tetahi wahi o Te Amiowhenua, ki Toka-a-Kuku i te tau 1836. Kei te pito ki te rawhiti ote maioro ote pa nei, engari kei tatahi te toka nei a ‘Takore.’ E rangona nuitia ana tenei ingoa ki Te Tai Rawhiti i runga i te pepeha a Tamahae ki tona hoa kia Konohi: — “Koi. tii te pohatu i Takore; ka taka te pohatu i Wahahino .” (Taihoa te korero roa mo enei tangata, waiho ake tenei mo Toka-a-Kuku) . No te tau 1836, ka haoa a Toka-a-Kuku e tetahi ope nui o Ngati-Porou, Te Aitanga-a-Hauiti, o Rongowhakaata, o T« Aitanga-a-Mahaki, o Ngati Kahungunu ki Te Wairoa ki Heretaunga ki Wairarapa me Ngapuhi i raro i a Te Wera Hanraki e noho ana i Nukutaurua: ara i Te Mahia.

Te korero a nga pakeke o Te Wairoa ki an ko Tiakiwai anake ratou ko tona hapu ko ‘Kahn’ kaore i haere i te amiowhenna. Na tona atua i arai koi haere. Tera hoki tetahi ope kei te haere mai ki te patu i nga tangata oTe Wairoaj koi taha nga toa, ka haeretia mai ka patua noatia nga tangata i muri nei. Koira i araitia ai e te atna o Tiakiwai kia kaua hei haere. KAORE RA A TOKA-A-KUKU I HORO Kaore tonu hoki e horo. Kua whakaaturia ake nei hoki nga ahuatanga o te pa nei; te moana; te kahupapa kohatu; te manga; te ngahere ururua; te maioro; te ahanoa; te ahanoa. Ma te tianara pera anake me Hongi Hika ra pea e taea ai, ina hoki i taea ai a Matitaki, a Mokoia, a whea ake pa, a whea ake o nga pa kaha o tera takiwa. TE PUPURI O TE PA Ko nga kai pupuri o te pa ko nga hapu katoa o Te Wha-nau-a-apanui i waenganui o Haparapara awa me Tikirau: Timata i Tikirau koianei ana hapu: — Te Whanau-a-pararaki, Te Whanau-a-Maruhaeremuri, Te Whanau-a-Kahurautao, Te Whanau-a Kaiaio, Te Whanau-a-Te Ihutu, Te Whanau-a-Te Una nga ( me Te Whanau-a-Hinc-tekahu. I raro enei hapu i o ratou na rangatira. Nga hapu katoa e noho mai nei i waenganui o Tikirau me Haparapara awa i tenei ra he uri katoa no nga tupuna i roto o Toka-a-Kuku i te tan 1836. Ko Te Whanau-a-apahui o Haparapara ki Hawai, kaore i tae ki roto i te pa. Ko nga rangatira whakahaere i te iwi i taua wa ko Wharau (na Te Ngahue-o-Te Rangi) ko Whatau-karangahuaona te waiata nama 110) ko Tawatihitihi, ko Te Ao Pururangi, ko Tatuaharakeke ko Te Kainui, ko Te Matenga, ko Te Paretiti, ko Tamatamarangi, ko Te Mangokaitipua, ko Te Koha, ko Paratene Te Whare-tatarakau, me etahi atu. Kaore a te Whanau-a-apanui o te taha hauauru o Haparapara awa, tae ki Hawai i whakaae ki tenei kaupapa, ina ra kite huihui mai ki roto ite pa. Ko te whangai ia i ahu tonu mai i reira. TE PAREKURA O TE WHANAU-A-APANUI. I mua tat a atu o te taenga o te taua ki Toka-a-Kuku, ka haere tetahi ope o Te Whanau-a-apanui ki Turanga, ko Tuteranginoti te rangatira mete toa o taua ope. Kei Te Muhunga (Ormond) ka hinga i a ratou te iwi kaainga, o te Aitanga a-Mahaki, e kiia nei ko 4 Te puta iTe Muhunga.’ Te Hoking ki te kaainga, ka kiia atu ete tiaki kaainga he ope to Ngapuhi i tae mai kite patu tangata i Maraenui. Ko Tarapatiki te rangatira o tena ope. Ka pepeha a Te Rangi-

noti Mehemea ahau i konei, kaore he patiki mo uta, kaore mo te moana Kei werawera tonu hoki tona taonga i Te Muhunga. No tena wa, ka tae te rongo o te kupu a Wharau ki Maraenui. E whiriwhiri tonu ana i tena kupu kua tae atu te rongo kua whakau nga waka o nga taua kei Toka-a-Kuku, ara kei te one o Hariki kei te taha hauauru-ma-tonga o te pa, e wha macro te tawhiti. Heoi ano kua kore e whakarongona te kupu a Te Wharau ratou ko ona tamariki. Kei te nganangana tonu ra hoki i te taonga i Te Muhunga. Ka whakataua e tenei wahanga o te iwi kia kokiritia ma uta kia riro ai i a ratou anake nga waka o te taua. Kei hea mai-nei te whakaaro tohunga mei kotahi te whakaaro, ka hoatu ki te pa kia kotahi te kokiritanga, penei kua kotahi te karapotilanga i te taua ki waenganui, e nga matua i ahu mai i Omaio, i Maraenui, i Hawai. Kaati haramai rawa Te Hokowhitu o Te Whanau-a-apa-nui ko Te Amiowhenua e noho atu ana i Hariki. Heiaha ma te toa whakapiri tonu ki te hoariri. E kiia ana na Tarapatiki tonu a Tuteranginoti i pupuhi. Koianei te parekura oTe Whanau-a-apanui. Ko Te Apanui i roto i te pa kaore i rakuhia, kaore i aha. Ko nga mea i mau mai o nga rangatira he mea tarewa te patunga. No te ahiahi ka tukutukua ki raro. Kaore a Taumata-a-kura i whakaae kia kainga. Ko te whakamutunga tenei i te kai tangata ki Te Tairawhiti. I whakatapua taua wahi i whakairia nei ana tangata a tae noa mai ki tenei ra. Nawai te whakataka i Toka-a-Kuku? Kaore au i rongo ki tetahi taha oku ara kia Te Whanau-a-apanui na wai te whakataka nei. Kaore hoki au i rongo i te ingoa o Pareihe e whakahuatia ana. Engari he tika i reira ia. Nooku e tamariki ana i Te Ante Kareti, Heretaunga, ka rongo au kia Puhara i reira tona papa a Hawaikirangi. I rongo ano ahau kia Paora Ropiha o Waipawa, Heretaunga, i reira ano ia. I haere atu ratou i runga waka ki Toka-a-Kuku. Ko Renata Kawepo i haere tamariki. Ko Tiakitai tetahi o nga rangatira o Heretaunga i haere. Tna te waiata a Te wahine o Ngati-Porou: — x “Takoto ai te marino, horahia i waho ra!” “Kaupapa haerenga non e Tiakitai e!” Ko tenei waiata mo Tiakitai, i te haerenga ki Toka-a-Kuku. Otira heoi ano te ingoa e rongo ana ahau ki oku pakeke ko Te Wera o Ngapuhi I ngaro katoa nga ingoa o etahi atu rangatira ki rare i tena.

Mo te tali a ki te whakataka nei, ka noho nui au ki tooku taha kia Ngati-Porou. (he takawaenga hoki oku tupuna) ka rongo au ki enei pakeke na Kakatarau te ope i whakataka hei ngaki i te mate o tona papa o Pakura raua ko Te Pori-o-Te Rangi i mate ki Puketapu. E hangai ana tenei ki runga i nga kupu ote waiata:— “Ka pan te whakatute atu ete ope.” “Nau ra e Pape e!” Ko Pape he ingoa iti no Kakatarau. He ingoa pakeha tenei ara ko Bob. Ko tenei tangata he tuakana no Te Mckcna Kohere, tupuna o R.T.K. e luhituhi korero nei mo Te Toa Takitini; ara o Reweti Kohere ratou ko ona taaina. Ko te take pea tena o te whakataka i te upoko o te Ika. Engari ko Ngati-Porou i wana ai ki taua haere, mo runga i 0 ratou mate huhua noatu. Ko nga mea nei o Te Whanau-a-Tuwhakairiora i haerea ai a Toka-a-Kuku e nga kaumatua. Ko Hoturangi i kohurutia ki te moana i waho o Mataka oa, ko Te Tarawa te tauranga. Rokohanga mai e te taua aTe Whanau-a-apanui e hi ika ana i Tarawa a Te Kanga-a-poharu (tooku tupuna tuarua o tooku taha Ngati-Porou) ratou ko ona iramutu, ko Waipauhu taina o Whakakataha, papa o Te Hou kamau (pakeke) ko Tarawhanui taina o Tikitiki-o-rangi papa o Te Matauru, te Kakatuauru, iramutu kia Hoturangi, ka kohurutia nei i a ratou e hi ika ana i roto i to ratou nei moana 1 Matakaoa. Etahi tangata i mate ki Toka-a-Kuku ko te Whatu Karangahua i tu i te mata rere noa. Mona te waiata tangi nama 110— “Tera Matariki , hii l hui ana mai., etc, etc.” Ko Paratene Kamura-Te-Rangi papa o Wi Pahura, rangatira o Wharekahika. I roto tenei i te taua. He taina ia kia Te Houkamua pakeke. No te po raua ka haere kite whakaputa mai i to raua tuahine i roto i te pa ara i a Rangihaere. Koia tenei te wahine a Te Aopururangi. Ka puhia mai a Paratene, ka tu-a-kiko. He roa ia e takoto ana i te kaainga aka mate. Koia te tangata tuatahi kite takoto ite taha ote whare karakia i Te Kawakawa. Tetahi tangata ko Marino te ingoa no te ope o Te Wera I te Ratapu ka kuhu i ona kakahu atahua katahi ka tu mai i runga i nga parepare ara i te tukuwaru o te pa o Te Koau. Takoto atu te pu a Te Koha raua ko Paratene Te Wharetatarakau, ka mate tangata ra. E kiia ana kotahi tonu te pakutangata o nga pu a tokorua nei. He taina tetahi me tetahi no Te Whanau-a-Kahurautao. TOKA-A-KUKU ME KAIUKU Kua kiia ake ra e au kaore a Toka-a-Kuku e taea e nga taua o tera wa. Heoi anake te mea e taea ai ma te pu repo anake e pupuhi mai i te moana. Kaore ano hoki e taea te whakamiere e wai taua. Otira tera tetahi tangata e ki ka taea, pera me Kaiuku. i Te Maliia. He rite tonu enei pa te

tata ki te moana, me to raua haonga ete Amiowhenua, Engari kotahi tonu te moana o Kaiuku kei te raki anake. Ma reira mai hoki nga waka tana, i taea ai taua pa. He tuawhemia, he maunga te taha tonga, tetahi he pa iti noa hoki a Kaiuku. na reira ngawari noa te potaetanga atu a te tana i a ia. Tena ko Toka-a-Kuku, he moana kei te hauanru, kei te hauraki, kei te rawhiti. Na te pa tonu i arai atu te taha hauanru i te taha rawhiti. Kei te taha hauauru te taua, kei te rawhiti e watea noa ana kite tiki kai i Hawai ranei i Raukokore ranei. Ko Kaiuku kei runga motu. Ka taea te kati te huarahi atu ite tuawhemia kite pa. Ko te one ite Pukenui te ara atu o nga taua awhina i te pa. Kei te tino marama tena ara ki te Amiowhenua. Ko te moana he whaiti noa. Ko Kahutara kei waho, ko te awa i Oraka kei te tuawhenua. E wha macro pea te tawhiti o ena rtohe. Ko te roa tena o te moana e pa ana ki Kaiuku. Ko nga waka haere ki te tiki kai i Turanga i Whareongaonga ka ma-roto atu i tenei wha macro whaiti. Kaore e ngaro i te taua e hao ra ite pa. Na konei i taea ai te whakatiki o Kaiuku. ETAHI WHAKAAROARO Ki taaku mahara mehemea kaore a Te Whanau-a-apanui ki Omaio, ki Maraenui, ki Hawai kaore he tangata e mate; tera te taua e noho noa a ka rongopaitia. Ko te take ahau i mahara penei ai, ko te nuinga o nga rangatira o Ngati-Porou i roto i te Amiowhenua nei, he whanaunga katoa ki Te Wha-nau-a-apanui. E ki ana a Wipere a Tawheo o Rongowhakaata i tahuri ki te arai i ona whanaunga. He uri no Te Hukaipu, tupuna rangatira o Rongowhakaata a Te Wharau ratou ko ana tamariki ara te nuinga o ana tamariki. Ko te Kani-a-Takirau no Te Whanau-a-apanui tetahi taha ona. He tangata arai riri tenei. Ko Tamaiwhakanehua raua ko tona tamaiti ko Te PotaeAute no Te Whanau-a-Kaiairo o Te Whanau-a-apanui. I rongo an i haere ena ki te arai i o raua whanaunga. Ko te Houkamau no Te Whanau-a-apanui ake tena tangata. Ahakoa hoki mo tona tupuna mo Te Pori tetahi wahi nui o tona haere, tena tonuja e whakarngoo kite Kukume ate taha whanaunga Ko Uenuku rangatira o aiapu he tangata rangimarie tena. Tetahi mea hei titiro, kaore te taua nei i raro i te mana o te tianara kotahi. I raro tonu iia hapu i tona rangatira i tona rangatira. He iwi tauhou a Ngati Kahungunu ki te piri kiia NgatiPorou, i nga haere kite riri. Tetahi, e kore a Ngatiporou e pai kite tuku i ona whanaunga kia patua e tangatake. Mehemea na rauaha tonu ta raua riri engari tena. Ta raua mahi tonu hoki tena. He riri whanau tena. “He kohete rw wahine-a-Tumoana-Kotore mo ta raua tane”