NGATI-POROU

Toa Takitini, Issue 105, 1 June 1930, Page 2081

NGATI-POROU

O NGA RA KA HURI Na R.T.K. Kaore e marama te take i nohoia ai e nga tipuna o NgatiPorou te Tai-Rawhiti hei kainga tuturu, ehara hoki i te whenua kai, i te whenua pai; na nga kanohi pakeha ke i kitea ai he whenua pai mo te whakatipu kararehe. He kupu whakatoi na nga hapu o waho, aiapn ngan ringa”, ara i te hakore o te whemia i te kore kinaki mo te kai, ko te ringa tonu e ngaua hei kinaki. Kaore ona roto, ona wai tuna, ona tahuna pipi. Mo te taha kite kai-moana he uaua; ko ona taunga ika kei te tahora ra ano. E kiia ana i u a Paikea, te tipuna o Ngati-Porou, ki Ahuahu, kei te tai whakararo— na te taniwha i whakawaha mai i Hawaiki. I takahia mai e Paikea te takutai roa, i kakea mai eia nga whenua ote kai— a Hauraki, a Tauranga, a Whakatane, a Ohiwa, a noho rawa mai kite Kautuku ara ki nga Puke-tu-rua — waahi tino hahore. I noho ai ia ki konei na tona moenga i a Hutu, he uri no Toi, i put a mai ai ki waho ko Ngati-Porou. E kiia ana ko te haere a Paikea he rapu i tetahi wahi i rite ki tona kainga i Hawaiki. a kitea ake e ia ko Whangara—ko Whangara-mai-Tawhiti. I a an e tamariki ana i rongo ano an i nga pakeke e nanu ana mo te kore o ona tipuna i noho ki nga whenua atahua pera me Turanga me Heretaunga ranei, tena koa tau rawa mai ki tetahi whenua kino, ki tetahi whenua kai-kore. I te kitenga o Mita Taupopoki i nga whenua o Ngati-Porou, i te Maehe o te tau 1930, ka ki na tena kaumatua he kikino nga whenua o Ngati-Porou engari ra hoki ko te tipu o te tarutaru matomato tonu. Ko toku hiahia he aata whakakaupapa i nga korero o tenei o tatou iwi, ara, o Ngati-Porou, i te mea kua ronaki te rongo kei te tino kaha te kake o Ngati-Porou, ehara i te mea hei whakamanamana, hei aha ranei, kaore engari hei titiro a hei whakaoho pea i te ngakau. He nui nga tangata i tae mai ki te hui i Wai-o-Matatini, he haere mai kite matakitaki i nga whenua o Ngati-Porou. E kiia pea au no Ngati-Porou, engari me ki penei na kaore he iwi, he hapu o nga kai-tuhi-tuhi. E toru nga rohe-potae o Ngati-Porou; Ko te rohe whanui i Toka-a-Taiau ki Taumata-o-Apanui. Ko te rohe tuarua : i Tawhiti ki Patangata, otia ko te tino tuturutanga o tenei ingoa o Ngati-Porou kei te riu o Waiapu, mai i te puwaha ki Pauaruku. Koia nei te hangaitanga o te ingoa nei o te “Nati”; koia nei a ‘‘Waiapu ngau ringa”.

Kua kiia ake ra e an ko te whatu pakeha anake hei kite i te pai o nga whenua whakarihariha o Ngati-Porou engari no enei nga ra ka kitea he waingohia tenei iwi kite nohoanga o ratou tipuna ki tenei whenua kino. Ko te ora hoki o Ngati-Porou ko te kino o tona whenua na konei i kore ai e kitea wawetia ete pakeha ara kite reo pakeha e nga “land sharks ’ e nga urriroa o te whenua. Kitea rawatia ake e te pakeha kua whai mahara te Maori, kua kore ke e pirangi ki te hoko whenua. Eki ana ko te pakeha. “Kia kino te taha kia tu noa i te maraina, ’ waihoki na te kino o te whenua o Ngati-Porou i tu noa ai kaore i minaia e nga kai-pahua. E rua nga iwi mohoao o te Maori : ko Tuhoe ko Ngati Porou. I mohoao ai na te ahua o te takoto o raua na takiwa. Kaore he putanga o Tuhoe ki te moana, a, heoi ano ona kuaha kite ao-tu-roa ma Whakatane ma Opotiki. Kotahi ano to Ngati-Porou huarahi kite ao-tu-roa ma Turanga anake engari i nga ra o mua kia pau te wiki ka tae ki Turanga. I pai ake ai a Ngati-Porou i Tuhoe na te roa o tona taha moana. I te mohoao o Tuhoe ka waihotia hei rangirangi ma te tangata, i peratia ano a Ngati-Porou i mua, i rangirangitia i whakahaweatia, e nga iwi o roto o Turanga. I era ra he tino mohoao a Ngati-Porou, he kuare, he rawa-kore. I era ra kaore rawa e huarahi moni, kahore hoki he pakeha hei riihi i nga whenua, hei whakawhiwhi kite mahi. Ka mutu ano te oranga o Ngati-Porou i era ra me haere ki Turanga i nga raumati ki te kokoti karaihe-rai—no Turanga hoki te rai tmo pai ite ao katoa. He moni tino nui te £lO i era ma te tangata kotahi a ko tenei hei oranga mona me tana whanau I • t % tau roa tae noa tetahi atu raumati, e haere ai ano ai k* Turanga. He maha nga tan ka mutu ano te oranga o te nuinga o Ngati-Porou ko te kokoti karaihe i Turanga. He roa te whenua hei haerenga, he kino nga huarahi, kahore he oranga. Ko etahi kaore he,tera he paraire kaati ano me kopikau. Kite uia ete tangata, “Kei hea tou tera me te parmre? ko te whakahoki tenei, “Kei Turanga, e haere ana hoki kite tiki.” Ko te huarahi atu ite Tai-Rawhiti ki roto o Turanga ma waenganui tonu o te taone o Kihipane, na konei ka tata atu ki Kihipane ka tukutuku te tangata ki raro o nga hoiho, ka tatari kia po, kia kore ai e matakitakitia nga he, nga wheru. E kiia ana kaore e ngaro a Ngati-Porou ki te haere i nga po, ka turituri tonu, ka haruru, ka umere, ko Ngati-Poion tena. Ka whakaeke a Ngati-Porou ki roto o Turanga ka tutuu te puehu, a kia hoki ra ano ki o ratouwhawharua e tau ai te puehu. I kinongia a Ngati-Porou e nga iwi o roto o Turanga, he riri tonu te mahi. Haere tonu ai ® Ngati-Porou me o ratou na toa hei whawhai ki nga toa o Turanga. Ko Hori Waikari raua ko Wi Maki o aua toa kei te ora tonu i naianei. I puta hoki nga rongo kino o NeatiPorou mo te tahae. He iwi tino mohoao. g

He tika tonu nga he o Ngati-Porou engari i kitea i runga ito ratou kaha kite haere ite roa ote whenua ki te rapu oranga, i roto tonu i a ratou nga loto ahuwhenua; i runga i a ratou mahi tutu ka kitea he iwi toa, he iwi kakama, he iwi mataara. I mutu ai te heke a Ngati-Poou ki Turanga ki te kokoti karaihe na te nohoanga o te Wiremu Hemi ki Waipiro, ka whai mahi, ka tpu te karaihe ki Puketiti. Ka riihitia a te Whakaangiangi ki te pakeha ka whai mahi i nga takurua ki te tua ngahere. He iwi mahi a Ngati-Porou. I mua atu o te whawhai Hauhau ki roto o Waiapu i te tau 1865 kua mau noa atu a Ngati-Porou kite hipi. He kahui hipi ta Rapata Wahawaha, ta Mokena Kohere me a etahi atu rangatira. I te hakihaki o te hipi ka patupatu e te Kawangatanga i te tau 1876, e rima herengi mo te tiaki, kotahi herengi mo te kuao; ko te ngaronga o te hipi i a Ngati-Porou, a ko nga hipi o enei ra he whakatipuranga hou. Kua ngaro atu nga hipi o te ao tawhito me nga tikanga whakatipu hipi o te ao tawhito. Na Paratene Ngata i aata whakataki mai ki au nga tikanga o te ao tawhito. Kaore te hipi i rongoatia, i karatitia, i taketia; kaore he whare kaore he iari; whakaihotia tonutia ai nga hipi ki waho; ko nga taiapa he mea karapi. Ina whakaihotia nga hipi ka titia e nga kai-kuti he pupu harakeke kite tatua hei tupiki i nga hipi— tupiki rawa ai hoki te hipi ka whakaiho ai. Ka pakaru te taiapa ka haere katoa nga tangata kite whakahoki mai ing hipi ko etahi kite hanga ite taiapa. Ki te whakawhaiti i nga hipi he tangata tonu nga kuri. Kotahi te hipi, he toa, ki te korero a Paratene, tata te pau te wiki i whaiwhaitia ai ka mau, he mea waikaha, he mea piki e tetahi o nga hepara ki te rakau panga iho ai i te kaha, a he mea to tonu na nga hepara ka tae ai kite whakaiho. Na Hori Mahue i korero ki au nga korero mo te Rereotahuhe hipi toa tenei ara he raame. Ko te hipi nei no roto o Waiapu na te Aowera, i mauria kite Kawakawa (Te Araroa) hei raame mo te kahui a te Whanau-a-Kahu. He tino toa ate Rereotahu mo te riri. Kaore ano kia tae ki te Kawakawa kua tae ke ona rongo toa, na reira hoki ka noho tatari mai era toa. Hei nga Ratapu, kei te karakia nga pakeke, kei te huihui ia nga tamariki me nga hepara katoa ki te parae whakaririri ai i nga hpi raame aa ko nga toa huhua o te kainga kite kotahi o te Rereotahu — te manuhiri. I kaha tonu a te Rereotahu i te tuatahi engari ka kaumatua, ka tau te taha ki raro, ka mate i te tamariki. I paku nga rongo, E, ko te Rereotahu tera kua hinga! A mamae ana te ngakau. Ko te whakatipu hipi ra tenei a Ngati-Porou o nga ra ka huri. Taria te roanga.