TE HUI I WATOMATATINI

Toa Takitini, Issue 103, 1 April 1930, Page 2014

TE HUI I WATOMATATINI

E tika ana kia kiia I rongo katoa te Iwi Maori ite reo karanga kia huhui atu ki Waiomatatini, a tika tonu hoki te ki i hui kaloa te motu, timata mai i muri hiku. tae noa kite upoko o te Ika Maui, ona parirau e run ungutu ana i tenei ra, a, whiti rawa atu ki Te Waipounamu! Kaore i haere amatua, engari i haere a reo i kohiritia e tena wahanga e tena wahanga. Na te ngakau mihi, ka eke tenei patai “He aha ra i penei ai.” Titiro iho ki nga Reo pohiri na ratou i whakakorikori te ngakau noho, te ngakau pahiiroa. Kowai koia e turi, kowai e hurike ki enei putake karangaranga i a tatou i roto i nga ra ote morehutanga mete wa kua ekengia nei te tauroa ite pakehatanga, te ran tan hou i timata nei a Hanuere 13th,

1930, na reira, eai kite mahara ake, i mama ai te hikoi o nga hau e wha koia rawa ko Waiomatatini me Xe Poho o Rawiri hei okiokinga. Ka haere nei, ka takahia nei nga marae whaka-te-Rawhiti e nga wacwae tapu o nga waka o te motu, nga un whakaheke o tena taniwha o tena taniwha. oreore ana i te take o Hikurangi, miri ana i nga parenga maha o Waiapu huri noa ki roto i nga wai whakaripo o Tnranganui a Tea, i rite ai nga haka pohiri. Tuatahi Naku aku reta pohiri i tuku ki nga ini katoa ra! Haramai! Haramai ki Porourangi. etc. etc. luarua Te Poho o-Rawiri e tu nei. He atua! he tangata! he atua hei! etc. etc. etc. 1 uatoru He iiuia kei rurpa ko te hunga tenehi kei ,aro ra! Oreore kau ana oreore kau ana. luawha Tena i karaivhiua! Ha! — Ha!! — Plane!! iVga pulake i karangatia ai kia hui mai nga iwi o te motu kia takararo kite wa ote Hui Fan aTe Ropu Tenehi Maori i kiia ai kia timata mai i Ruaioria wahi o Waiapu motu mai ki Te Poho o Rawiri wahi o Turanga. 1 whakauru i roto i tana pohiri te whakapuaretanga iTe hare Wananga Whakamaharatanga a Te Ropu Wiwi me Te Ropu Wawa o ‘Nati’ kia Reiri Arihia raua ko ie Makarini nuku iho kite hurahanga o te kohatu whakamahara kia Arihia i te toma i Puputa, aiomatatini me le pohatu whakamaharatanga kia Makarini i Pahiitaua. Enei kohatu e rua he iti marika, otira ko te hurahanga he mea tino nui rawa ara nga kupu karakia nga roimata-a-kupu, a taonga mete iere o te reo tangi na tenei alma ka piki te teitei, te rongonui o enei tohu whakamahara kia Arihia raua ko Makarini hei whakaatu i to raua tapu ki roto i te ngakau o Te Wiwi me nga iwi e noho mai ra i te ma t a o te Ao Maori mete iwi pakeha i matau kia raua i runga i to raua ngakau nui ki to raua ‘papa’ me to baton" (Arihia, Makarini me Api) Ropu Wiwi. Te iwi o mua, te iwi onaianei, nga hoa tawhito, nga hoa onaianei, kotahi tonu te ngakau, te whakaaro, ahakoa he whakaaro, ahakoa he whakaaro kaiponu, e takahi ana i tale tore, pea, ara ko tenei, moumou raua kite haere i taua wa, na te mea kua kitea atu te nui, te pai, te whaihua o a raua mahi mo nga ra kei tua. Mokemoke ana te marae, nga mahi, te ringa wera, te kapa haka, te ropu tamariki, i a raua ka ngaro. Koianei rate tangi me nga ahua i kitea ai te teitei, te whakamataku o enei hurahanga kohatu, ara na nga kupu ka hitoritia (history) nei mo enei tukunga roimata. Koia ka hao te ngakau rahui 4 E ta!" He roimata mo Taitimu te iwi e pae nei! Hei peraurunga mai mo Taipari e an!

Ka watea ake era ahuatanga ka hurl ake ki etahi o nga take o taua hui. Te Tiriti o Waitangi, Te Whakatopu paanga whenua, Whakanohonoho, Te Whaka tikatika i nga Ture Whakawhiwhi Morn mo nga mahi whakanohonoho whenua, Te lure Waipiro, Te Mate Kohi me Te Tari Ora, Te Pihopa o Aotearoa. 1 waho atu i nga Maori, ko nga tino tangata mo aua take 6 whakahuatia i nga ake nei, kotahi ano i ngaro ko Pihopa Aotearoa anake. Otira i reira hoki Te Pihopa o Waiapu, koianei te tumuaki o Aotearoa, kaati kapi tonu mai tera tuunga. Me whakararangi ake taua ropu e kiia ake nei le Mangai o Te Pirimia, Forbes, Te Tumuaki o nga Tiati Kooti Whenua Maori R. N. Jones (Koia ano hoki Te Under Secretary o Te Tominiana o Nui Tireni, Judge Rawson Te Kaitiaki Maori, King, Te Kaitiaki Tuarua, Shepard o Te Tari Ora me Takuta Ellison Tumuaki o Te Tari Ora mo Te Taha Maori, K. S. Williams te mangai o Te Apitihana, nga Tiati Kooti Whenua Maori, nga Apihi o Te Whakatopu Take paanga, me nga Apihi Whakamaori o Te Tari Maori.

Katahi ano ka penei te huinga o tenei ropu o Te Tari Maori o Te Kawanatanga o Te Tominiana o Nui Tireni ki raro i Te Minita Maori arao Ta Apirana Ngata. He nui rawa tenei ahuatanga a e tika ana kia noho ngahuru i roto i nga korero whakapapa a Te Kawanatanga. Mehemea hoki ma Te Toa e whakatakoto E! ka uru! Ko tenei me tumanako noatu.

Tenei mea ate puawai mete ngahuru he mea e tino ngakannuitia ana e te tangata whakaaro nui e te ngakau ahuwhcnuc, mo nga mea i whakatooa atu i nga ra o te tiringa purapura, i whakaata ake ai i te koanga o te tau, ka whai atu te whakaaro i te mea ka whakawairakau te kawai te whanui, ki te tiketike, kite hohonu, kite taumaha ranei o nga hua o aua purapura, ahakoa he tinana, he whakaaro ranei. No te ra i te hui i tu nei ki Waiomatatini, rite tonu taua wa ki te kaupeka ote tau e kiia ra ko Te Ngahuru-o-Poutu-terangi. Nga maara, nga waerenga o tenei mea o te Whakaaro-nui, tiraha marakerake ana i te ra e whiti ana. , Ahakoa pehea te roa o nga ra e mihi ana tetahi ki tetahi, i papakirua ai nga tai e wha o te motu, i eke mai ai nga taniwha, nga taaura kai-kakariki, nga puhi-kaiariki, me nga puhi patu-moana, me nga kai-hautu o tena waka o tena waka, te moea te po, i te whakaaro nui kia kite a kanohi atu, kia kite mai, kia rongo atu, kia rongo mai, ara kia kori tahi i ta Turaukawa e mea Kotahi to te po! Moea mai o wham!” Ahakoa i tcha te kawau, i runga i tena toka, i tena tarere, i tena kopua, i nga wai-whakaripo o Rangi-nui me Papa-tu-anuku, na Te Kai-haukai a te Wiwi a Te Wawa ko Tamahori ko Kohere, ko Moana “Ka whakairi ki runga o Hikurangi! Koia!”

E hiake kumi te teitei o te mahi a Pepere, na Peia i tapae i te reo karanga o Tamepo: — Waikato—he kai, Maniapoto —he kai, Ngapuhi —he kai, Taranaki he kai, Wanganui—he kai, Tuwharetoa—he kai, Raukawa —he kai, Ngatiahu—he kai. Ahakoa he Umutaoroa, te reo o nga iwi whakaeke kotahi tonu: — Te kai maoa, te kai mata, te hinengaro, te tinana, whin ana, ara Ngata aana nga wahi katoa. Na reira ki ora Te Wiwi raua ko Te Wawa. Nga kingi, nga knini, nga piriniho, nga pirinehe, te wiwi te wawa whaiaipoipo ana tetahi ki tetahi. Tae rawa ake ki te ra huri hanga, kua tangi ke te tetahi ki ta tetahi, ano tona rite he tai papakirua. Koianei ra nga hua huihuinga atahua, manaaki i te iti i te rahi, nga taonga whakatopu o te motu. Riro mai ana te mea i tumanakotia. Ora ana te whakapono. Te Pouritanga mahea ana i te aroha. Ahakoa hoki pehea te haere me te whakataki i nga korero o tana hui, rite tonu nga mea katoa te whakaungutu i te waewae tapu o nga uri whakakeke o te motu ka haruru ki roto i nga paarenga o te awa nei o Waiapu, parikarangaranga nei i waenganui o Whakawhitira me pukemaire ki tahitahi, ko Puputa te pa-tuahu o ratou ma ka mene kite pome a ratou mokopuna ki tenei taha, i titiro-a-wairua iho nei, e pohiri-a-wairua nei, e tangi-a-wairua iho nei ki nga mokopuna, i haere mai-a-reo, i haere mai-a-toa kite whaka-tutu-a-takitahi i nga marae maha o Te Tairawhiti i kiia ai e ratou ma: — He tao rakau e taea te karo: Tena he tao ‘aroha’ rauhitia. Ko la tonu tena! Kanui rate tangi ite marae, mo nga mahi haka, me nga mahi waiata a te hunga kua haere kite po. Tu mokemoke mai ana nga morehu, nga pani nga pouaru, me te iwi. Ite nui o tera wahi, ka nukuhia nga mihimihi mote pome te ata o tetahi rangi mai. Otira mo nga haka, he mea whakamiharo te tu mai ote Roia, o te Minita Maori, he reta LLB., me nga tohu matauranga o te pakeha, kei te iri mai i runga i a Ngata me Powananga e karia ana ki te whetero me te kanohi pukana! ka tau. Te ope wahine ki te whin i te kupu me te ran o te rakau mete kapakapa o te ringa ki te hapai i nga kupu tangi mo Arihia me Makarini, rere a-wai ana te roimata o te ope whakaeke. Kaore hoki he tohu aroha ke atu, heoi na te ta ite hupe, ka tino tinanatia taua ahua. Enei ahuatanga katoa ano tona reo he whakaae tuatahitanga ki nga putake tuatahi o nga pohiri e mea ra kia huihui me nga aitua i tena wahi kia tangihia ki Waioma-

tahTo fe o hui a t6nei k ° tC whakariten £ a 1 tera wahanga tuaNga iwi ihui mai Ngapuhi Mrs. Davis, Maniapoto, Whalers U m t a .’ p aika T- TC PuCa ma ? Ngati Whatua, 1 Hutana ma, 1 aranaki Rima Tamaiparea ma, Wanganui Mete Kingi ma, Kurahaupo Hoeroa Mammaru ma, Raukawa £ingi Tahiwa ma Ngailrhu Takuta Erihana ma, Rongokako Tatere ma, iahoram Nireaha ma, Herelaunga Morehu Toroa ma, Taopo ko le Hcuheu ma, Te Arawa Mita Taupopoki ma. Matatua Kereru ma, Whanaupanui ko Kupu ma, Kahungunu ki Te \V amoa ko Teo Kara ma, Te Urewera ko Eria ma, no Te Haahs Wetenana ko Tahupotiki. Kaati no nga ropu mahi kawanatanga o te Tari Maori, toi, 1C ° ° A ■,!'T"‘? Mr - Forbes . Minita Ahuwhenua, Minim T) j-einia, lie Judge R. N. Jones, Under Seiretary, Judge Rawson Kaitiaki Maorri, Mr. Shepard, Land Purchase Dep. Judge Holland ’ 1 Registrar Tiweka, me nga apiha o Te Tari Whakalopu Take paanga, me nga Kai whakamaori katoa o le lari ivooti Whenua Maori, paupau mai ana nga apiha k %° a iu- taUa .J Maori ki raro 1 to ratou upoko ariki ara 1 Te Minita Mo Te Taha Maori. Ka tika kia kiia he hulnga 0 enei apiha katoa ki raro i to ratou tumuaki ki waenganui Iteiv i maori, tae atu ki te Iwi Pakeha. Na tenei ahua ka rere a mara.na tonu te patai “He aha ra te hua mo tenei ahuatangar Nga mihimihi, nga tangi, nga apakura, nga waiata ate uinga kaumatua, aroha ana te tu morehu mai i roto i tenei ra, nga How do you do’ a nga taitamariki, tetahi ki tetahi, ahakoa te mama o tena honore, te ringa ruuru a nga hoa kura o mua me lona korona, kaore i whiua kakii marotia, engari wham ana ki te kupu ate kaumatua ra a Tmi, kua ohakitia nei kia ‘Tatau! Tatau! Nga putake i whakahaeretia, tuatahi ko Te Tiriti o Waitangi: I whakamarama a Ngata ki nga putake o te haka i tapaea ra kite marae i roto ing pohiri i nga ope whakaeke. Ko tana haka no te wa i haere ai a Hirini Taiwhanga ki te whakahaere i Te Tiriti ki nga marae maha o te motu i tono ai ia kia tautokonga te haere ki Ingarangi mo tana putake. Te mutunga iho 4 E warn pu. : r r I huri te nuinga o ana korcro ki to ratou kaumatua kia le ivapunga e whakahaere uei i te haina pitihana i whakahoutia nei e Ratana he tono i te Mana o te Tiriti kia whakaaratia ano; tona tkanga o tera ahua mehemea nei kei te takoto,kei te moe ranei taua Tiriti. I whakaatu ia kite hui "Kaore Te Tiriti ite mate, ite moe ranei’ e pitihanatia ai kia whakaaratia. Kei te he tera maha-

ra o te tangata. Mehemea i whakatutukitia nga iikanga i roto iTe Tiriti, he mil te mate epa kite Iwi Maori. Na reira he pai ke te waihotanga i runga i te korenga e tutuki ona ahuatanga. Etahi kupu kei runga e man ana ko enei. Article The Third:— “In consideration, thereof, Her Majesty, the Queen of England extends to the Natives of New Zealand Her Royal protection, and imparts to them all the rights and privileges of British Subjects'” ara “Ka tiakina e Te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa o Niu Tireni.” “Ka tukua kia ratou nga tikanga katoa rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Inngarangi.” Kaati rawa nga kupu tohunga a Timi Kara na ana i rokohanga mai ai enei ra, i ki ra ia ki Te Motu me Te Iwi Pakeha “Taihoa.” Kei te wahangatuarua o Te Tiriti enei ahuatanga: Article the Second: — “Her Majesty the Queen of England confirms and guarantees to the Chiefs and Tribes of New Zealand and the respective families and individuals thereof, the full, exclusive, and undisturbed possession of their lands which they may collectively or individually possess, so long as it is their wish and desire to retain the same in their possession; but the Chiefs of the United Tribes and the Individual Chiefs yield to Her Majesty the exclusive right or pre-emp-tion o i er sot'll lands as die proprietors thereof mac he disposed to alienate, at such prices as may be agreed upon between Majesty to treat with them in that behalf.” the respective proprietors and persons appointed by Her I whakamarama ia kite hui ko te reo pakeha te reo e whakaaetia ana e Te Hupirimi Kooti hei reo tirotirotanga i nga lure ahakoa he pehea tona alma, na reira ka whakaatu ake ia i tana whakamaoritanga i tenei rarangi penei:— “Ko te Kuini o Ingarangi ka whakapumau, ka whakaoati kia whakatuturutia ki nga Rangatira, ki nga Hapu, o Niu Tireni, a kiia whanau, kiia tangata ranei o ratou, te mana, te rangatiratanga o ratou whenua, o ratou ngahere, o ratou taunga ika, o era atu taonga ranei, a ratou, a ia tangata ranei o ratcu mo te wa e hiahia ai ratou kite pupuri i ana mea: Otiia e whakaae ana nga Rangatira o Te Whakaminenga me era atu Rangatira katoa kite tuku atu ki Te Kuini ite mana motuhake kite hoko i nga wahi e hiahiatia ana e nga tangata no ratou aua whenua kia hokona mo nga utu e whakaritea e nga tangata no ratou aua whenua me nga tangata e whakaritea e Te Kuini hei kai hoko mana.” Kcia tenei ko te putaketanga mai o nga korero mo Te Tiriti i nga marae o te motu nei. Ka puta he ture kino ka kia kei te takahi i Te Tiriti. Ka murua nga whenua e Te Kawa-

natanga ka kiia kei te he, kei te Kara ki to oati a Te Kuini Kei enei wahi te wawata a Te Maori kia whakaturia he Mana Motuhake, he Kauhanganui he Paramata Maori, he Kotahitanga. Otira na te pohehe ka pera nga whakaaro. Ara ke te mana o Te Maori kna tukua atu mo ake tomi atu i te whakaupoko tuatahi o Te Tiriti o Waitangi e mea ra: — “Ko nga Rangatira o te Whakaminenga, me nga Rangatira katoa hoki kihai i urn ki tana whakaminenga, ka tukn rawa atu kite Kuini o Ingarangi ake tonu atu te kawanatanga o ratou whenua.” Kei pohehe ano tatou ki tenei wahi e tukua whakareretia atu ko nga whenua, kaore. Ko ana mana ko nga rohe mana e kia ra i te reo pakeha o te Tiriti “territories” He aha koia tenei kupu te Kawanatanga? Ko te kupu pakeha “Sovereignty” a ko te kupu pakeha mo te Kingi me Te Kuini he Sovereign e rite ana kite kupu Maori he “Ariki Tapairu.” Ko te tino mana o te pakeha kei te Kingi kei te Kuini ranei, me tona Runanga e kiia nei he Paremata, e whakahaerea ra e nga Apiha ara e nga Minita, Kawanatanga Apiha o nga Tari, Kooti, Poari, ara era atu ropu. Kai whakawa, Pirihimana, Kai Tirotiro, Kai Ruuri, nga kura, nga hohipera, me era o nga ropu whaimana, ko ratou nei nga kai whakahaere me nga kai pupuri, nga kai whakatutuki, i nga ture i hangaia i te Paremata. Ka marama ai tatou i konei kite upoko tuatahi oTe Tiriti o Waitangi e whakatutuki ana i te hiahia o Te Kuini kia whakaritea Te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki te tangata Maori, ki te pakeha e noho ture kore ana. Na tenei wahi i poroporoaki te whakatinana ki enei motu i te Kawanatanga o Te Kuini o Ingarangi. E tika ana kia kiia ko te Mana Rangatira o te maori e tapaea ra, koira hoki te kawanatanga maori, i waitohutia ra e jnjga mea i haina ki Te Tiriti i riro atu ai te mana kia T Te Kuini. Na wai ma i hoatu tana mana? Ko te wa tenei i a Te Rauparaha, Te Hapuku, Te Rangihaeata, Te Wherowhero, Te Waharoa, Te Amohau, Mokonuiarangi, Te Aoparorotanga, Te Aopururangi, Te Houkamau, Te Kani a Takirau, Te Potaeaute, Te Eketuoterangi me era atu o nga Rangatira Maori o aua ra. I tapiritia e ratou tenei tukunga mana kite tahuaroa, he kahu kiwi, he mahiti, paepaeroa, korowai, a kei nga whare matakitaki o Ingarangi e takoto ana nga taonga Maori e whakamiharotia ana e te iwi pakeha koia era ko nga taonga tapiri kite Mana Maori i hoatu kia Kuini Wikitoria o Ingarangi i te hainatanga o Te Tiriti o Waitangi. Te mana Maori, Rangatira, mana tonu ki runga i ona iwi

me ona hapu, kaore e ekena mai e te ture tangata ke, ahakoa maori, pakeha ranei. Na tenei tapaetanga i tana mana, koia tenei ko te mana pakeha ka u, ka tapu, u tonu ki Aotearoa nei me Te Waipounamu. 1 konei ka whakahuatia ano te haka a Ngatiporou kia Te Kapunga, te kai arahi i te haina pitihana i whakahaua e Ratana me tona Paremata, haruru ana te whare. E ! ! ! ! Taringa whakarongo! Tenei te rongo o te haina a Nehe Te Kapunga — Tukituki ana i Waiapu Ahaha ! Ten Ratana, —he mama rawa te tumahana Nau te kai-haukai kua mahora i mua Ko ton whenua Ka ngaehe i te mokete Ahaha ! ! ! Ko koe anake te tangata i tua-tekau rawa Te hokinga ki Ingarangi Ahaha ! ! ! Ka whakapikia aku ringa Ki muri i taku tuara Nehe Pitai whaka-rei waka To pire putototia ki te harakeke Kumea-mai! Toia mai! ! Tipu ana te rimurimu I mnga o Te Tiriti o Waitangi A ka kutia te pire e te Kawanatanga Ka ngaehe te whenua! Ahaha ! ! ! Naku aku mema i tuku ki te Whare Hei timutimu! Hei tekoteko Hei pou whaka-iro eha ! ! Tena Te Tuiti— Tautahitia atu kite Whare Roria ki Ingarangi Kite kaainga i haere ai a Ratana E warupu! Te hokinga ! Kia hikareia eha ! ! ! ! ! He nui atu ra nga korero i enei, otira kaati rawa i enei i mau mai hei titiro iho ma te Motu. Nui atu nga kupu mihi, whakamiharo hoki a nga mea i waimarie ki te tae mai ki tana hui i rongona a-taringa, kite a kanohi tonu atu i a Ngata e wliakamarama ana i enei ahuatanga o te whakaaro mo Te Tiriti o Waitangi. Na te Wharehotu o Maniapoto nga kupu i ngoto mai ki te ngakau, he tangata tauhou hoki tenei kite kitea ki enei

tu hui a Te Tairawhiti. I whakaatu ia i tona pouri mo te iti rawa o le Taihauauru me etahi e waWata ana o reira hei hautu mo Tainui, Mehemea i rongo hangai tonu atu, penei me ia te waimarie kite haere i roto i tenei reo pohiri aTe Tairawhiti, penei tera e nui rawa te maramatanga me te pai e ruia ki tera tai e papakirua mai ra nga tikanga i waenga parae. Take tuarua:'— Te Whakatopu-take-paanga-whenua. I whakamarama a Ngata i te haora i rite ai mo enei take me whakawhaiti tenei take mete take whakanohonoho, me te take moni hei awhina i nga mahi whakanohonoho i te maori ki runga i te whenua. 1 whakaatu tuturu ia he nui te waimarie o te iwi ki te tae ki tenei ra. Koia enei ko nga putake hei tirotirohanga, notemea e kiia ana i roto i Te Tiriti o Waitangi kia rite te maori kite pakeha. Mai taua wa, tae mai ki tenei ra kaore ano i peratia e te ture i raro i nga marama o Te Tiriti. Otira me k> he waimarie, penei kua puuru reiti noatu kua pakeha no>.wtU i laio i nga tikanga e kiia nei he taumaha, he mamae kei rcto i runga ano ra i te tauhoutanga o te iwi maori ki era ture pakeha. Ahakoa tae mai ki tenei ra, kei te awangawanga tonu te ngakau 4 ‘Ae ranei ka ora te iwi maori i roto i nga tikanga pakeha, kaore ranei.” He waimarie ra tenei te peratanga notemea e kore rawa te maori e pakeha i te kimonga kanohi. Tupono ki nga ra i a Timi ko te kaha, ko te manawanui, ka parea ake te maramatanga pakeha i roto i tera kaumatua puta ke nei tona maramatanga, ka tiria e ia tenei kupu ki roto i te marae o te matauranga o te Ao pakeha “Taihoa! Taihoa!” Ahakoa etahi ahuatanga i taururutu i etahi wahanga ote motu, ko etahi wahi i hapai i te ahuwhenua hei rakau tautoko ite iwi, tae rawa mai ki tenei wa, ki te hurihanga ote Ran Tau Tawhito ki muri, ko Te Rau Tau Hou tenei, kua pakari, ahakoa kei te ahua kopipi ano, otira kua marama me mahi, me whakanohonoho nga whenua, me ahuwhenua te maori i roto i tenei ra, ka rokohanga te wa waimarie “The Floodtide” e ki ana te pakeha. I whakamarama ia, i runga i te take whakatopu take paanga ka pai te takoto o nga paanga o tena o tena ara ka whai ti, ka marama hoki nga taitara, ka waiho te taumaha kei te whawha ki te mahi, kei te mahi, kei te moni hei whakamahi i aua paanga. I runga i tena ahua ka taea te rapu atu etahi moni i runga i te watea mete marama o aua taitara. Mo lunga i te whakanohonoho whanui i te iwi ki runga te Poari, te Kaitiaki ranei hei tuku mo te whakatuputupu i te iwi e hiahia ana kia whwhi whenua i runga i era

tikanga. Otira ko te ua ua he kore ture i marama kia whaimana Te Minita Maori kite tango moni mai hei pera i roto i tetahi o ana kohanga, i a raua tahi ranei, na reira me kohiri he komiti o te hni hei titiro hei whakawhaiti mai i nga kaupapa korero kua whakatakotoria nei e ia ara e Ngata. He maha nga kupu mihi mo tenei whakamarama a Ngata, otira ko a Tahupotiki nga kupu hei whakaatn ake i te tantoko nui o te hui i tenei kaupapa. I mea a Tahnpotiki (Rev. Hadden). E whakamiharo ana ia ki enei knpn marama kia takoto nei i a Ta Ngata. Katahi ano ka marama i a ia te ngawari o te ahnatanga mo nga ra kei te heke iho, ina runga mai i enei korero whakamarama a te kai korero. Ahakoa e whakaatn noa ana ia i ona whakaaro “They are practical suggestions.” Ara etahi o Te Taihauaum e ngaki kore marama noa mai ra, e kukume ke ra i ratou nei tikanga ki runga i etahi waahi he wawata noa, ina ia nga korero hei whakarongotanga, nga maramatanga hei mahinga. No te ao tawhito, kotahi te kuwaha, kotahi te matapihi o te whare. Ona painga me ona maramatanga pai tonu i era nga ra. Otira no roto i enei ra, na kua kitea me mahi ano he putanga hau, he ngawari, he matapihi whaitikanga. I mahara ia mehemea e ata titiro ana, te motu katoa, tera e kotahi te knpn “E Ngata haere mai hei Kai Hautu mo to matou Waka.” Kia nui nga manaakitanga e tau mai ki runga i a koe me au whakaaro lae atu ki an e hiahia ai hei painga mo To Iwi Maori. Ma te Kaihanga koe e manaaki. I konei ka kchiritia te Komiti Whakahaere i nga take o Te Hui. Koia enei: 1. Reweli Kohere Ngatiporou 2. Taiporutu Te Arawa 3. Rima Tamaiparea Taranaki 4. Hoeroa Marumaru Kurahaupo me Wanganui 5. Wiri Kupa Mangai mo Ngapuhi 6. P. H. ones Waikato. 7. Pau Marin Taupo 8. P. H. Tomoana Kahungunu He roa te wa e huihui ana te komiti a ka oti ta ratou ripoata: koia tenei Te Tiriti o Waitangi. Te Tiriti o Waitangi:— E whakaatn ana tenei hni i te piripono o Te Iwi Maori ki Te Tiriti o Waitangi mai ra ano, me nga mihi hoki mo nga manaakitanga a Te Kuini me ona Kawanatanga katoa i te Iwi Maori tae mai ki tenei wa, ahakoa nga pahuatanga taupatupatu o nga tikanga e tumanakotia nei, i raro i nga ture, tera e whaka tutukitia. Kia puta hoki he mihi kia Ta A. T. Ngata mo te marama o ana korero mo Te Tiriti o Waitangi.

Whakatopu take paanga: — E whakamihi ana tenei hui ki tenei tu o te mahi, me te whakaaro kia whakahohoratia te whakatutuki i ana peratanga. Mo te whakanohonoho. Fe whakaaro o tenei Komiti he mea tino tika tenei te whakanohonoho i nga Maori ki runga whenua, notemea kei reira ke te lino wahi kua kitea e marama ana hei nohoanga tuturutanga mo Te Nuinga e Te Maori. Mo Te Take Moni. Te whakaaro o tenei Komiti he mea tika kia whakahaeretia tetahi pire a tenei paremata e heke iho nei kia tukua he mana ki Te Minita Maori kia ahei ia i raro i te mana ture kite whawha atu ki nga moni i roto iTe Poari, i Te Kaitiaki ranei hei whaka tutuki i nga mahi whakanohonoho e whakaaritia ana kia whaka hohorotia, ki era atu tikanga ranei e tika ana kia whakahohorotia. i>o tetahi o nga putake i korero whanuitia ko Te Mate. Ko te kai arahi i tana putake ko Takuta Wi Repa, ko te Ta kuta ia na ana te putake ko Erihana o Te Tari Ora. Kua kitea nui atu te kaha o taua mate Kohi nei i roto te Iwi Maori, a kei te tino matakitia hoki te kino o taua harapa liters. 110 te patai nui “Me pehea nga ahuatanga mo tenei mate.” 1 panuitia e Takuta Wi Repa ona whakaaro mo te putaketanga mai o tenei mate, me tana whakaaro mo te ngakau tupato. He maha nga korero a Takuta Erihana mo tenei take, otira i runga i te kore e ata marama nga kai whakarongo, ka raruraru tenei putake, ara ka takoto kore taunga mo nga whakaaro whiriwhiri pehea ranei te whakaaro o te hui. Heoi ko le Irmanako kia terete kitea etahi ahuatanga e taea ai tenei mate te tiaki, te arai ranei kei horapa, te pehea ranei. Ma te Fari Ora me a tatou Takuta Maori nei e rapu atu te ahuatanga ka whaihanga ai i tetahi kaupapa hei whakaarotanga ma tenei i te ‘reimana’ ara i te ngakau matapo nei. Te take Waipiro:— I tono a Ta A. T. Ngata kia whakaputa a Ngatiporou i tona ake mahara mo runga i te waipiro. Ina te he. he kuru kohame atu no te iwi i a ia mo runga i taua kai. - whakaatu hcki ia kite hui i ana i matakitaki ai i roto i ona haerenga i nga rohe o Te Tairawhiti nei. Ko tana titiro ki ITeretaunga kua ngawari rawa te mahi inuinu. Itiiti nei kei te pera. Tena i nga ra o mua e kite ana ia e hora ana te mahi nei a te kaumatua tane wahine, a kei nga momo ranga

lira rawa te puiakitanga o taua mahi. Kei te mama hoki taua mahi ki a Te Arawa me Matatua. Kei te mama a roto o Turanga. Heoi te mea ko te kai rangatira a te tangata i taua kai otira kei liea mai nei he rohe. Me whakawhaiti mai e ia ona whakaaro ki a Ngatiporou. Tena pehea te whakaaro a Ngatiporou? Itu a Hapeta o Horoera kite whakaatu i tona kino ki taua kai me tana whakaatu i te wa i haere ai ratou ko ona hoa tckorima ara i timata ai kite mahi ahuwhenua (paamu) ona hoa tokorima i tino man kite kai waipiro hei taonga ma ratou. 1 tenei ra, kua tatu tana ( Hapeta) noho i runga i tana paamu me ana mahi i runga i tona tapu ki taua kai, a ko ona hoa kua mahue katoa nga paamu, na reira ia ka ki kia whakakorea atu taua kai, kia mau tonu ranei i tenei ahua onaianei. i tu ano a Te Kareti (Tokomaru) kite whakaatu he tangata kai waipiro ia, a he tangata tutu hoki. Kua kite ia i te kino o taua kai, a he mea tika kia whaka koreo atu, kia penei ano ranei inaianei. I whakatupato ia kite iwi me ona hoa, ara i penei ana kupu. E hoa ma kia aroha ki a tat on wahine me a tatou tamariki i te kaainga. Kite whakaaetia te mau pounamu kite kaainga, ka mate a tatou wahine, ka kite hoki a tatou tamariki, ka inu hoki a tatou e tumanako ana kia puta tangata mai i roto i nga kopu o a tatou wahine. Kua kite tatou i te mate mete he o tenei kai. Kaore tatou i te kuare. Te mahi tika ma tatou he whakapai i te huarahi mo a tatou tamariki mokopuna ma te iwi nati e tupu ngehe ake nei kite whakatupu whakaaro tolika mo ratou, me o ratou mama. Koianei hei arohatanga ma tatou me to tatou riira. E Ngata koianei te kupu. Kua puiakitia ahau ki roto i tenei ahuatanga. Kowai ke te tauhou kia Te Kareti, poai kino, whakarihariha nei. E aku hoa kai waipiro, kaua hei tukua ma tatou te wahanga pai e patu. Mahara ki a tatou wahine me a tatou tamariki!” Ka te pouri ka kore e kitea ake te mea i whaikupu ake engari i kiia ake ko Ormsby, i tautoko i te whakawatea i te mau patara kite kaainga, pera mete tiainamana mete hiriana. 1 mahara ia he whakatulua rawa tera i te maori. Itua Te Whare-hotu no Maniapoto kite tautoko i nga ture e mau nei ano i whakaatu hoki ia i nga tamahatanga o tera kai. I te tukunga a Ngata i te pooti, riro ana i te nui o te /iere o te taha whakaae kia whaimana te Maori kite mau pounamu i waho o nga hot era. 1 whakamarama ano a Ngata ko nga marae kia tapu rawa me nga whare hui. I umeritia tenei whakaae e te ‘Nati.’ Te putake mo Te Pihopa o Aatearoa i nukuhia i runga i te ngaro roa o Te Pihopa ki Wharekauri. I maharatia mo

te wa i Kaiti, ina tupono mai te taemai o Te Pihopa o Aotearoa, me Te Pihopa Matua ara Te Pihopa o Waiapu hei reira ka timata ai tera putake. Otira kaore i whawhatia i te ngaro o Aotearoa. Te Taha whaka te wairua:— Kaore he wawahitanga i nga whakaaro mo tenei wahanga take. Kitea afcu ana te ngakau nui ote hui katoa kite karakia. Kotahi ano te pere na ana i whakahuihui tena haahi ki rolo i tona whakamahau, ki tona whakamahau. Akuanei hoki te kitea ai te rarurarutanga o nga wairua mangere. Ka timata tetahi, himene ke, kauhou ke, panui ke. Mete wawara taheke, te kitea te ripo o te piharau, o te inanga, o te kokopu. Karakia noake, karakia noake. Nga kai hautu o tena haahi wera ana Lera te kanohi te whakatakinga i tana kupu karaipiture, i tana aki noatu. Kei te pai, kei te moana e kau ngatahi ana. Otira i te wa ka hurahia nga kohatu whakamaharatanga ki nga hoa arena, metemea nei kotahi tonu te ngakau, ko te whakanui atu kite ra whakamaharatanga no nga hoa pono kua haere atu nei raua i mua, ara a Arihia raua ko Te Makarini. E hoa ma ka orate ngakau tangi noatu kia korua kua whiti atu nei ite mate kite ora, mo tenei whakakotahitanga a Te Wairua Tapu i nga Haahi i hui mai, kia whai waahi nga haahi katoa i te ra whakanui mo o korua kohatu.