TE RARURARU I HAMOA

Toa Takitini, 1 February 1930, Page 1986

TE RARURARU I HAMOA

O nga korero mo runga i te raruraru i Hamoa i maringi mai nei nga toto o etahi o nga tino momo rangatira o era motu maori, ko te ripoata a tetahi o nga tino roia o Hamoahe toto Hamoa hoki, te mea e tukua atu e Te Toa kia koutou. Ko taua tangata ko Isi Kronfeld, barrister (roia no te Hupirimi Kooti), i puta nei i roto i Te Auckland Weekly news, Hanuere 15th, 1930. E mea ana taua ripoata:—

He nui te whakataka a nga Hamoa mo te ra e tae atu ai a Smythe tetahi o nga tokotoru i akiritia atu nei me Nelson raua ko Gurr, ara e pohiri ana i tenei o ratou i makaa nei ki wahike. Koia nei ra na ana i whakakorikori nga mornotu ahi, ka mutunga kinotia nei. Ko te kaainga i whakaritea mo te hakari pohiri ko Vaimoso, te tino kaainga o nga Hamoa e piri nei ki te ingoa ‘Man.’ 1 konei e whakahaerea ana nga tikanga katoa a tenei iwi i runga i nga ra nunui, pera menga ra i o ratou tupuna.

No te ono pea o te ata ka whakatika atu te ope nei i Vaimoso. Ko te nui 1500 i raro i to ratou Ariki Tuimalealiifano, me ta ratou peene, me o ratou tohu i nga ringa e mau ana, tokorima ite rarangi kotahi. Ko a ratou pirihi e 40 e haere ana i nga taha me nga rakau (baton) i nga ringa.

Ka tata atu ki te Tivoli wharf, mai i te huarahi wha-te hauauru, ka kitea atu tetahi ope Mau ano e haramai ana i te taha rawhiti. Ka kitea atu nga pirihi kawanatanga i te taha o nga Tari Kawanatanga e tu mai ana. Kaore tahi a ratou pu, engari he rakau a ratou (batons). Ko nga tohu tohu kia ratou kia hopukina tetahi tangata ko Matau i roto i taua opeKa tae mai te ope ki mua i a ratou, kua kitea rawatia atu taua tangata nei, ko te haerenga atu o Sergeant Fell ki te ho-

pu i taua tangata; kua hinga rawa te pirihimana; ko te popoketanga mai.

I koneei ka tae mai te ropu awhina o nga pirihi (I ko tata atu e tuu mai ana) He mea whakarite ano na ratou: ina karangatia, me haramai. Ko tenei ropu he pu a ratou (Armed reinforcement), kua rere rawa tetahi o nga pirihi ki te hopu i tetahi Hamoa i mua o te ope. Ka oma atu taua tangata kite taha tai- Ka whai te pirihi, kua tutataki. Kua paku he pu, e rua pakutanga, ka hinga te tangata ra i tc. pu tuarua. Ko te timatanga tenei ote aue ote tangata me te rere ote mataa. He nui nga Hamoa i hinga. Kua pakaru nga wini o te Tari Kawanatanga i te kohatu: kua pakaru te wini o te Tari o e Roia Kawanatanga. I konei ka hinga a Constable Abraham, no te ope pirihi mau-pu nei: he mea kuru ki te patiti ranei, na te naihi ranei. I oma atu ia ki roto i tetahi huarahi whaiti, ka pupuhi atu i te toenga ona kariri i reira. Ka hinga atu ia ki reira ka patua, ka mate. Ko Tamasese raua ko Faumuina i muri o te ope nei. E rangona tonutia atu ana o raua reo e aruaru ana i te iwi kia i.ta noho marika. I te kore kaore e rongo te iwi, katahi ia ka oma mai ki mua o te ope nei, ko te tunga i te mataa, i te hope mete ringa, Kotahi te tamaiti 13 nga tau i rere tonu ki mua i tona ariki, mate rawa. I pera ano etahi atu tokorua atu. I naianei kua timata te “Lewis Gun” te pupuhi-a-takiwa mo tetahi wa poto, rua tekena. E pupuhi mai ana i tetahi parani, verandah o te whare o nga pirihi, engari pupuhi ai ma rung a i nga mahunga, ki tetahi wahi, ki tetahi atu wahi. E kitea atu ana a Tuimalealifano e pohiri atu ana kite iwi kia kaua e tutu: ka tu ake hoki a Faumuina ki te aruaru, a ka mutu te pakanga nei, Ka mauria hoki nga taotu ki Vaimoso i runga ka. E wha tekau meneti pea ka mutu, ka hoki te ope nei ki to ratou pa. No te taenga rawatanga mai o Father Deihl mete takuta katahi ano ka ata tau ka whakaae hoki nga taotu ki te haere atu he takuta kia kite i a ratou. He mea ohorere rawa tenei. He mea hoki e tino pouri ana. Kei te tino mohiotia hoki e hiahiatia ana etahi o taua ropu Mua e te Hire mo etahi mahi kino, takahi i te ture, I whakamaramatia ano i te wa i hoki mai ai a Tuimalealifano me Faumuna i ko tata ake nei i Akarana i runga i nga ope i whaktaka kite pohiri i aua rangatira, i whakmararaatia ano kia kaua nga tangata e hiahiatia e te ture e kitea ki reira,

otira i tae tonu mai aua tangata, engari kaore i ata whakahaeretia te ture ki runga i a ratou. Kaati waihotia ana kia takoto noa ana. I tenei wa, ka puta ano nga tohutohu kia kore hunga e tae mai ano, a i tino kaha hoki a Tamsese raua ko Tuimalealiifano kite ki kia kaua aua tangata e haere i roto i taua ope, otira na te kaha o te nuinga, koia ka urn taua hunga, koia te putake o tenei raruraru. I mahara ratou he hanga noaiho taua whakatupato. Na runga i tenei ahua whakatutukitanga i te kaha o te ture aka rere pokanoa etahi oTe Mau kite arai he ite huarahi o te ture, ka puta nei tenei pouritanga. Takoto ana a Tamasese me era atu e ono o Te Mau. E whatekau nga mea kei te takoto-taotu. He maha i mauria kite hohipera. Kia nui nga mihi ki nga Takuta, ki nga Neehi. Ite rongo ka tae mai kite hohipera ka hopukia ratou, ka omaoma etahi. Otira na te maramatanga, ka hokihoki mai ano ratou, e noho mai na i nga hohipera kanui te pai o te tiaki i a ratou. No te ata o te ratapu, i te mea ka mohiotia kaore ia e ora, katahi ka mauria ki Vaimoso, a no te 8.45 a.m. ke liemo. He nui te tangi mona. I tanumia ia ki roto i ona tupuna momo Kingi o Hamoa, otira na te wehi kei tupu ano he rarurru ka tanumia atu ia ki Lepea. He tangata pai tenei, he aroha, he manaaki i te iwi. E kitea nuitia ana hoki toua pai kite arahi ite iwi kh nga tikanga totika. Ahakoa tona tu apitihana i roto i nga tikanga nunui, kanui tona arohatia e ona hoa whawhai mo runga i nga tikanga whanui mo te iwi.