NGA MATE MAORI ME NGA RONGOA MAORI

Toa Takitini, Issue 100, 1 December 1929, Page 1955

NGA MATE MAORI ME NGA RONGOA MAORI

M© mihi koutou kia T. L. Earnshaw me Henare Ahuriri, tokorua no Te Araroa me o raua hoa maha na ratou nei i whakawhaiti mai enei marama ki nga mate me nga rongoa wairakau a te maori. Kaua hei tukua enei maramatanga kia ngaro. He pai tonu mehemea ka mauria e nga mea e ako nei ki nga mahi whakaranu rongoa me nga mahi takuta, ara me kore e taea te whakapiri atu ki nga matauranga kura ote wa pakeha mete ture, kia raihanatia ai, kia rehitatia ai hoki era mohiotanga o nga ra o mua. E kitea ana hoki te haere whakamua o te iwi i roto i ana whawha ki nga raurakau me nga wairakau, mete oranga o nga mate o te iwi, na rei a a te whakaaro awhina i enei tu taonga kia tukua atu kia koutou. Kei te nui nga mea kei roto i te iwi e matau ana ki nga tikanga whakmiharo maha a te hunga kua wehe atu ara nga karakia tahere manu, hi-tuna, whakato kai, nga tangi a nga manu maha e matohu nei mo nga ra kei te heke iho, nga pai nga kino, nga tau whiwhi, nga taukorekore. He aha te he o to tuku mai kia perehitia atu, kei ngaro. Te Ngaupuku. He Koromiko te rongoa. Me ngaungau i nga rito kia, rua kia torn ranei ki roto i t© waha, ka horo i te huare. Nga motu kikino, nunui, me nga ringa, waewae raupa. He miro te rongoa. Me tapahi te rakau, ka rere mai te hapiapia ka pani i te motu, i te ringa i te waewae raupa, ranei, ka takai kite harakeke. He whakatipu humhuru upoko. Ko nga kakano o te Karo ka kurukuru kia hinuhinu ka popo ai kite upoko: ka tupu hoki te humhuru.

Mo nga mate poho me nga mate u. Me kurukuru nga kiri o te Koihu ka waiho i roto te wai mo etahi haora maha, katahi ka kurute i te wai, ka horoi ite poho me nga u. He pai tonu te wai hei inumanga. Mo te wera itiiti i te ahi. Me pani i te hinu karaka katahi ka whakapiri atu i nga ran, a ka takai. Mo te toto-rere i roto me nga motu. He patiti te otaota, me ngaungau ka puru i te patiti ki roto i te motu a ka takai. Mo te Whuru ‘lnfluenza’ He Manakura, me kurukuru te kiri o roto, ka mea ki roto i te wai matao, ka inu. Ina kitea tetahi ahua kara i runga i nga rau o taua rakau koina te tohu kei te haere taua mate Influenza, hei reira tonu timata ai te kai i taua rongoa. Mamae upoko. Me puru nga rau hou tonu o Te Wharangi ki roto i te wai paera mo nga haora maha, a ko te wai e inu. He rongoa pai tonu tenei hei inu i te paanga tuatahi mai o te mate huango. Mo te Nihotunga. Ko te kiri o Te Mapou e horoi ka paera, ka whakate i te wai a waiho i roto i te waha kia ngaro te nihotunga. Mo te horoi i roto i te puku, me nga motu, raupa hoki. He harakeke te rongoa hei whakatikotiko. Ko te piapia hei pani ki roto i nga motu me nga raupa. Mo nga mate whakapirau me nga whewhe. Ko raro atu o te peka tamariki o te mamaku e tihore atu. Ko roto atu me waruwaru ki roto ite takai katahi kawhakawera a ka whakapiri tonu atu ki runga i te mate. He pai tonu te whakapiripiri iia wha haora iia wha haora. He pai tonu te wai hei horoi i roto i te puku i mud mai o te whanautanga tamariki. Mo Te mate korokoro (Quincy) Me koromukumuku te taru paiwhara nei ka waiho i roto i te wai mo te haora katahi ka horo ki roto i te korokoro mete waha whakakorokoro ai ka puha atu ki waho hei horoi i te korokoro. Mate tongamimi, takihi. Me puru nga rau o Te Houname (Whau) ki roto i tr wai ka paera mo te kotahi e rua ranei haora, ka kurute i te wai ki waho ka inu i runga ano i te kaha o te mate. Hei horoi hakihaki, mate maruu ranei. Me mum i nga rau hou tonu o Te Ngaio katahi ka pa-

era mo te kotahi, rua haora ranei, ka horoi ka whakapiri ranei i te wai ki runga i nga hakihaki, i nga maruu ranei. Mo Te iwi whati. He Raata te tino rongoa. Ko te taha whitinga ra kei reira nga kiri e tika ana. Ko te waho kiri hei papa, otira kia rite te whakapai i te papa kia rite ki nga wha tianga o te wahi e whakapiria ana. Ko te kiri o roto me kurukuru kia ngakungaku, ka puru ki roto i te wai tu ai mo tetahi wa roa, a ko te whati ka horoia ki roto i tana wai matao. Mo nga mate ngau puku. Me kuru kia ngaku te kiri o roto rawa o te Pukatea ka waiho mo tetahi wa roa ki roto i t wai matao ka inn i tana wai i whakaranua ra. Mo te maunu, takoki ranei. Me paera ngatahi nga ran ote manuka mete pohue, ka horoi i te wahi e mate ana ki te wai. Mo te mate turuturu Me inn te wai i paeratia ai te meiha rite o te kiri o roto rawa ote manuka mete putake ote toatoa. Mo te mate puku kaki (Goitre) Me kai i te karengo (parengo ki etahi) i te ahua e kainga nei. Mo te wera i te ahi i te wai wera ranei. Me paere nga rau o te makomako kia ngawari rawa, katahi ka whaka piri ka horoi i te wahi mate, ka whakapiri hoki i aua mate ki nga taha o roto o nga rau i paeratia ra engari kua pania he hinu ki runga. Hei whakapai i te mimi. Kia rite tonu te nui o te karamu mete kawakawa, ka paera mo te haora a ko te wai hei inu. E kiia ana he tino rongoa pai tenei. Mo te Taipopiwa. Me whangai te turoro ki te harkeke i taua wa tonu, a ka whangai ki te wai ote horopito i konatutia aka paera i roto i te wai, ka hoatu hei inu e toru inumanga i te ra, i muri tata tonu iho o te mutunga o te mahi a te harakeke. Mo nga iroiro i ro puku. Ko te rongoa pai kia rite tonu te nui o nga putake o te toetoe Tataramoa, me te pirita ka konatu rawa ki roto i te wai wera ka inu itiiti i nga ata Mo te ngehe i te roa e takota mate ana. Ma te wai miraka o te Turepo, mea whakaranu ki te wai ka unu, ka uru mai he wai-ora ki roto i te turoro. (Nei ftke te roanga)

Kua oti, tuturu rawa, te kupu a Te Pihopa Hou o Waiapu me Te Pihopa o Aotearoa kaore raua e haere kite Lambeth Conference, 1930.