"TE MANU KAIRAKAU E PATUA I WAHIKE"

Toa Takitini, Issue 100, 1 December 1929, Page 1934

"TE MANU KAIRAKAU E PATUA I WAHIKE"

TENA KO TE MANU TAUPUA E PATUA I TE KAAINGA (Na P. H. Tomoana) He whakatauki enei i whakahuatia e Pareihe i mu a tata atu i tona hekenga atu ki Nukutaurua me nga iwi oHeretaunga nei i te mea e pokia ana raton e nga tauamaha o te mutu e whakaeke ana kite tango i Heretaunga hei kaainga mo raton. He poroporoaki ka puta enei kupu atahua i tenei kaumatua. E tika ana hoki kia whakatepea etahi korero e peka ana ki enei tu korero hei whakaohooho haere me kore e mauria e etahi o tatou hei whaka-wairakau mo nga pitopito korero. I raro tenei whakaupoko ka watea he whakaputanga i nga pa whawhai i patua ai nga iwi o Heretaunga nei e nga iwi

whakaeke me nga pa hoki i taea e nga iwi o Heretaunga nei te tawhai atu. Ko te mea na ana i whakamama te whakaaro ki enei tu korero na-te-mea kua eke nei tatou kei runga i te wahanga o te tan tawhito e kiia nei ko Te Raumati, e whakatama-tane haere nei nga puawai atahua o i alma, o ia alma, i whakawairua ake nei i te koanga o te wa, te kaupeka o te tan na ana i wani te ao ran rakau, te ao kararehe, mete ao wairua, ka hoki whakamuri te mahara ki nga ra e houkura ana te mana tangata, e rangona ana nga reo reka o Te Waonui-a-Tane, me ana matohu mo nga ra kei te heke iho, e whakakoromaki i tena kaumatua ki tana i tumanako ai ki tana i hiahia ai i tupu ai te ngakau mataara i roto i o ratou nei ra mo nga po kai, mo nga po korekore, mo nga tana kei te haere, e ruke atu ai i nga mea hua kore, e whin ai i nga kopura whai oranga mo nga ra kino kei te heke iho ki roto i nga patakaKa waiho ake nei enei ra hei whakawhaititanga i a ratou mahi me o ratou pa hei whakaatu ki nga toenga morehu o tena waka o tena wka i enei kupu atahua “Te Manu Taupua! Te Manu Kairakau.” Kaati ka marama nei i a tatou enei kupu whakamarama, ka timata ake ki nga pa. Te Roto-a-Tara:— Koia tenei ko te pa o Rangitane me Tara i te wa ka riro i a raua te mana o Heretaunga nei. He mokopuna raua na Whatonga me Tangowhiti. Kei te tata tenei pa ki Te Aute Karaeti, he moutere kei waenganui o te Rototara moana. E tae ana nga tamariki tuatahi o taua kura ki taua moutere, ka kite i tenea mahi a te pititi, waina, e tupu ana. Kitea ai hoki te angaanga tangta i ro-te-wai i nga tauranga waka. E kiia ana i te takiwa e karapotia ana taua pa e nga taua, pehia ai te tahaa ki raro i te wai kia kore ai e uru he hamuti kiroto Ma tenei ahua e riro ake ai he wai purata mo te tahaa. E piri tata ana tenei pa ki nga whenua i tukua hei kura mo Te Aute Kareti e Ngai Te Whatuiapiti ara e Te Hapuku ma kia Mita Hamiora Wiremu. Na nga whakane-nene me nga tauwhainga ki nga mana rangatira i roto o Turanga ka wehe mai a Taraia raua ko Te Aomatarahi ki Heretaunga nei, a ko tetahi tenei o nga pa i noho ai raua ko Te Rotoatara. Otatara I te pa nei a Rangitne me Tara e noho ana ka rangona atu kei te haramai te matua a Taraia raua ko Te Aomatarhi, ka tohutohu a Rangitane kia Tara “E- He toa tenei iwi e haramai nei!” “Ka whakatauki a Tara” Tutu te kahawai o Kopututea, ka whanatu Tara nei ka pao.” He pa nui tenei, kei te kitea tonutia karinga i nga parepare mete nui noa iho ote mahinga i taua pa, e toru rau

eka pea te rahi o tenei pa, kaati riro atu i te matua o Taraia raua ko Te Aomatarahi. No tenei te hinganga, hinga katoa nga pa o uta atu, ka whati a Rangitane kitawahi o Manawatu Akitio: —

Ka haere atu a Te Aomatarahi ma te taha moana ka tutaki kia Tara. He whana ta tetahi! He whana ta tetahi! Nawai ka whati te taua a Tara ka watea te mana o Heretaunga nei kia Taraia raua ko Te Aomatarahi a tae noa mai kite wa ia Te Whatuiapiti, he uri no Kahungunu, i parekereketia mai i roto o TurangaWheao me Te Rotoatara: —

No nga ra ano i a Te Whatuiapiti ka nohia enei pa e rua. Ko Wheao roto tata atu o Te Hauke te kaainga o Te Hapuku kei reira nei a Hori Tupaea raua ko Makuaiterangi e noho ana , me nga iwi o Te Hapuku He tangaga atahua a Te Whatuiapiti he tangata toa hoki. Otira no te rironga mai o tona wahine o Te Kuramahinono ka tupu he ri-riri ki waenganui i a Kahungunu ki Te Wairoa, ka heke mai ia ki Wairarapa. Rokohanga atu e pakanga tonu ana a Rangitane me Kahungunu, ka whakaekea ko Wharemauku, ko Waingawa he pa-horo, he parekura.

No te pakanga i Wharemauku ka kitea te toa o Te Whatuiapiti, ka korero a Hikawera “Eta ma! Kaua hei tukua kia pungarehu te ahi eka mai ra tiki atu ka tinei. Whakahokia ta tatou tamaiti kite kauanga i Hianganui, kia tiwhana te atua nei tiwhnna i runga i te umu i taona ai a Tunui a Takaha.” Ko Hianganui he whitianga kei runga atu o Whakatu e tata ana ki Te Kohupatiki, kei runga atu o Tanenuiarangi.

Ko te hokinga tena o Te Whatuiapiti ka tae mai ki Akitio, e whai ana ano nga uri o Rangitane , katahi ka whakatakina e ia kia tae ki Marotiri kia kotahi te patunga i nga matua nei. Kei roto hoki tetahi wahanga ite pa i Marotiri. Marotiri: —

Ko tenei pa kei te tata ki Porangahau me Otautane, he pa no Irakumia he uri kia Rangitane.

Tae rawa i a ia te whakataki o tera, ope e whai ra i a ia kite taha o te pa, katahi ka rere ki mua o te ope whakawhaiti ai i tena mea i te huata, tuatahi, timata mai tetahi pito tae noa ki tetahi pito. Tuarua, ka huri ki tetahi taha, timata mai i tethi pito tutuki noa ki tetahi pito- Ka miharo nga maatua kite toa o Te Whatuipiti. Ka hinga Rangitane ka whati ki roto ite pa. Ka karanga ake a Irakumia “Eta tirohia ake to taua iramutu, ka kawe ake ki au.” Katahi ka ui ake a Te Whatuipiti “Ko wai tena? A he aha te tohu?” Ea karanga iho tera” He urukehu. Kei waho tonu te karihi.”

Ka kitea ka tapahia te upoko ka mauria atu mete karanga a * Ua s° na tikina mai’ Karanga iho a Irakumia “Mauria ake Ka karanga ake tera “E! Kaore an e haere atu kei mate au i a koe. Ka mea iho era ‘‘Kaore koe e mate i au.” Ko te haerenga atu o Te Whatuiapiti ka hoatu te upoko o Tupito. Katahi ka tuku te ihu o Irakumia kia Te Whatuiapiti, ka mau tena rongo. Koia te whakatauki e mau nei tae maiki tenei ra “Te ihu tuku mai i te po.” Ka hoki mai a Te Whatuiapiti ka tae mai ki Pukekaihau. Pukekaihau:— I konei ka tutaki ki nga rangatira o Heretaunga kia Tupokonui raua ko Tup aka e roherohe ana i to raua kaainga, katahi ka whakaohotia e Te Whatuiapiti, ka oma te tokorua nei, ka whiti atu i te awa o Tukituki i raro atu o Te Waipukurau, ka karanga ake kia Te Whatuiapiti “Ka mutu ano to maua maunga i a koe “Ka kapo atu te ringa o Te Whtuiapiti mete karanga atu “Hoatu ra! Tena te rite toetoe mata a Hine-te-moa te haere na ” Kaore hoki i roa te whitinga atu kua mau era, patua iho ka tapaina te ingoa o taua whitianga ko Tupokonui raua ko Tupaka. Ka whakanohoia tenei pa me Moana-i-rokia e tata ana ki Hatuma. Ka haere atu ia i reira ki Ruahine. Pohatunui-a-Tom:— Ka hanga e ia tenei pa ki Ruahine, kei waenganui o Tukituki me Makaretu. Nona i konei ka tae te rongo kia Te Rangitaumaha ka tonoa atu te karere kia haere mai kite hohou ite rongo. Kaore i haere. Engari i kohiritia e ia tetahi ropu wahine e wha-tekau a ko tona papa ko Te Aukamiti i tonoa atu hei hoa mo te ope wahine ra. No ratou e haere atu ana ka tutuki te waewae o Te Aukamiti i te kohatu. Ka karanga atu te ope he tohu aitua, me hoki ratou. Ka karanga atu aTe Aukamiti “E kore ahau e hoki ite waewae tutuki! Apa ano he upoko pakaru!” I pakaru tonu hoki te upoko i Matakakahi. Te Matakakahi:— Ko tenei pa e tata ana ki Omahu, kai tawahi atu o Tutukiopaki te kaainga tawhito o Airini Tonore. I kohurutia te ope nei ki taua pa. I whaimahara ano a Tamahikawai kia Te Aukamiti, ara i kuhna atu he huatu ma ana hei rapu utu mona. Ka karanga ake aTe Aukamiti “Ko Tamahikawai koe?” Ka mea iho tera ‘‘Ae, ko ahau tenei.” Katahi ka karanga ake tera i roto ite whare “E kite koe i a Te Whatuiapiti, ki atu kia ia kei mauria e ia tenei ahua, engari kia kotahi mo matou ‘He tapiki wewete i te awatea’ kia reka ake ai te taringa kite whakarongo.” Tona tikanga kia kaua hei mauria he kohuru he ngaki mo

to ratou mate, engari me riri awatea, i te ra whiti ana, Kaore he I.i ce . . . lie nei*

Ka tae te rongo o te mate nei kia Te Whatuiapiti, ka tangi ia ki ona matua me ona tuahine katahi ahi ka haeretia kite taha moana, i te aronga ki Kairakau, ko ie pa ko Manawarakau, i reira ia e moe ana i te taha o tona papa i taotu. I te ata ka huaki te tana a Ngati Kahungunu, ka whaia e Tamahikawai he toa hoki tenei tangata. Ka whiti ite awa, ka puta atu i te ngahere a ka hinga a Te Whatuiapiti. Ka karaanga atu a Tamahikakawai “Tena hoki koe te hinga na!” Ka karanga ake a Te Whatuiapiti, Waiho ra kia hinga ana i te whenua, i te tangata kua tupu i mua.” Ka titiro mai a Tamahikawai e kore e man i a ia, katahi karanga atu “Eta ka puta ano koe, tu mai. He kupu ake na to papa na Te Aukamiti” E kite koe i a Te Whatuiapiti, ki atu kia ia, kei mauria e ia tenei ahua, engari kia kotahi mo matou, he tapiki we wete i te awatea’ kia reka ake ai te taringa kite whakarongo ake!” Ka kapo atu te ringa o Te Whatuiapiti.

No nga ra i muri mai ka tonoa e ia tona papa a Hikawera hei tiki i nga uri o Rangitane i Tamaki a Ngati Mutuahi a Ngati Pakapaka. Ka ki atu a Hikawera “Akuanei au ka patua.” Ka mea atu a Te Whatuiapiti ‘‘Kaore koe e patua. Ana taku ihu tuku kei runga i a Irakumia!” Ka haere te kaumatua na, ka metia kia patua kaati na te ihu tuku nei ka ora. Ka rewa era hapu, tona hoatutanga ana ko Roro-o-pipi ko Aroaro-tahuri he parekura kei Te Whanga-nui-o-Rotu, te moana i roto o Nepia. I muri tata tonu mai ka whakaekea te pa o Te Rangitaumaha e Te Whatuiapiti me ona iwi, Kei mua ko Te Whatuiapiti e okooko ana i tena mahi a te huata, ka rere ake a Te Huhuti, te tamahine a Te Rangitaumaha, tu ana i mua o nga taua nei, ka mau i konei te rongo. No Kau-inanga kei te Wairoa, ka mau hoki te rongo ki tera wahi, ka houhia tenei rongo, ka ea te mate kohuru. Ka rite te korero ohaaki a Te Aukamiti, ka hoki a Te Whatuiapiti ka noho tuturu ki Te Rotoatara, ki Wheao.

Ka whai a Te Huhuti i a Te Whatuiapiti, kaati kaore a Te Rangitaumaha i whakaae, ka oma nei a Te Huhuti, ka kauria te moana o Te Rotoatara ka moe i a Te Whatuiapiti Ko te koka ia ko Hine-te-Moa kaore i whakaae i runga te koruhutanga i te ope ra me tona tungaane me Te Aukamiti. Kaati i te taenga atu o Te Huhuti ki roto i te whare ka riri te kuia ra ka karanga atu “Ha! noho ana me he hore! Ha! noho ana me he teko”

No muri ka whanau ona taaina ka tapaia ko Hinehore raua ko Hineteko. Ka noho tuturu i runga i tenei maungarongo. Ka parekereketia atu nga rangatira maha o Heretaunga mete motu etu mai ra hei maunga teitei mo ena iwi mo ena iwi, huri noa

Turanga, Tuhoe me era atu pekanga maha e korihi nei roto i enei ra. Kia ora katoa tatou. Ka tupu a Te Whatuiapiti hei tangata mo Heretaunga, ka kiia ko Ngai Te Whatuiapiti ki tenei taha o Keteketerau ko Ngati Kahungunu ki tera taha. Ka penei te karangaranga i a ratou tetahi ki tetahi, otira kei nga haere ki waho, ka horapa tenei ingoa Ngati Kahungunu Katoa, timata mai i Wairarapa, Heretaunga, Te Wairoa, tae noa ki Te Mahia. Te Horehore: — E tata ana tenei pa ki Te Takapau, he pa whakamataku tona tu. I whakamatautia e Tangi-te-Ruru, no Waikato tenei pa otira ahakoa he pu tona rakau, kore rawa i taea. Ko nga tangata o roto ko Hawea Toataua, ko Ngaokoiterangi, ka Ngarangikahiwera, ko Te Kikirioterangi. Te Puketapu: — Kanui nga ahuatanga i tenei pakanga, otira ko tenei te mea e tino tata mai ki au nei ko etahi wahine tokorua e kiia ana ko te koka kia Taipua raua ko Te Otene tetahi. Ka tae te rongo kia Te Rotohenga katahi ka haeretia e ia ka tukua ngarotia kia hoki ki o raua iwi. Ko Te Rotohenga ara ko Winipere i moe i a Tini ka puta ko Karaitiana Takamoana raua ko Te Meihana Takihi. I muri ka moe i a Te Hira Whawhaopo ka puta ko Henare Tomoana raua ko Te llamairangi.

Kei te tata ki Moteo tenei pa, i whakaekea e Ngati Raukawa, Ngati Whiti, Rangitane me Ngai Te I pokoiri, te pae o nga iwi whakaeke. I hinga i tenei pakanga a Te Whatanui. No tenei pakanga hoki te Kaioara a Hinemotuhia e mea ra:—

E muri ahiahi takoto rawa iho ki taku moenga , .. . E hine ahaku me pehea te whakaaronga iho, E paheke rahi ana te toto rewa, Te hunenga i raro ra. E kai e hine i te wai-roro non e Te Kauru, Te tangata patu kino i te matua, Ka noho pania nei. Tenei o kutu e Te Hamvaho te ngaua iho nei, Tera aku kai kei Ahuriri, ko Ngati Matepu, Te Ran Hokowhitu a Kahungunu, ko Ngati Kurukuru Kia nui mai an kia kai atu an kia ruaki. I te wai ra-rra o Muheke na ana ngi aku hoa, Koi whakahinga nui kite awa ki Tutaekuri. He aroha tonu ake kite matua i waiho e te tau Ka tae nga rangi o te noho ka nunumi whakararo, Te pua kite reinga kite matua, oti tonu atu. Motukumara : — Kei te taha hau-raro o Omahu tenei pa i horo i a Nga-

tiporou ka riro nga maatua o Hohaia Te Hoata me Huare. No konei te taha-rua o enei whanau i roto i enei ra. Tanenui-a-Rangi:— Ko Meke te pae o Ngatiporou i tenei haere. Ko tenei pa kei te raorao noa e tu ana kei te taha o te awa o Ngaruroro e tata ana ki Te Kohupatiki, ka houhia te rongo kia Ngatiporou e Ngarangikaunuhia, he uri mokopuna na Te Whatuiapiti. Ina te whakapapa:

Otira kotahi te mea korero ake i konei ara mo Pareihe. I f mea ka tuturu te haere ki Nukutauma ka tu a Pareihe ki te whakatu rakau, he macro te kakahu, he taiaha i te ringa he mea wani ki te kura.. E kiia ana he tangata tan, he tangata wana ki te man rakau. Mutu rawa tona whakatu rakau katahi ka tahuri atu ki te iwi, ka puta i konei ona kupu poroporoaki. Ka mea ia: — “I kawea atu e ahau taku tinana hei kai ma Ngapuhi, kaati i te mea kua hoki ora mai nei, taku kupu e Heretaunga katoa, e Wairarapa katoa, whakatika ki runga, ka haere taua. Ko a tatou ri-riri tara-a-whare waiho ake. Titiro atu ki taku ahi e ka mai ra i Te Whitiotu (Roa rawa) Waiho to taua kainga kia watea hei marae riri. Ka haere taua ki wahike titiro mai ai ki te auahi e whanake ana i runga i te hau-whenua. Otira kaua hei waiho kia pungarehutia ka tiki mai ka tinei. (Roa rawa) Kite waiho tenei ahua mo taua, ina to taua whenua ko Heretaunga. Ki te kore koutou e whakarongo mai ki ahau, a Heretaunga e takoto nei ka riro he tangata ke; mate tangata mate whenua! He kupu na o koutou tupuna “Te Manu Taupua e patua i te kaainga! Ko te Manu Kairakau ia e patua ki wahike ”

Ka maringi te roimata i te mata o te iwi; mutu rawa katahi ano ka hotu te manawa, ka whakaae ki te haere me te tumanako; ka waiho a Heretaimga hei marae mo te riri. Koianei te heke ki Nukutaurua. Okurarenga (Nukutaurua) : Ka tau a mua, kei te haere tonu a muri, ko te rongo rawa kua puta kua hinga a Te Pakake, a kua mate a Te Hauwaho me nga rangatira huhua o Heretaunga. Nga uri o Te Whatuiapiti pokopoko noa ki roto i nga ringa o nga Taua a Ngati Tuwharetoa, Ngati Raukawa, Ngatiawa, Waikato me era atu iwi o Te Taihauauru. Te pae o Waikato ko Ngati Tuwharetoa to Ngati Raukawa, Ngati Whiti, Ngati Tama ko Ngai Te Upokoiri. Ka horo nei a Te Pakake, ka rangona kua riro ke a Pareihe kei Nukutaurua, ka maaro te whai a nga taua nei kia tutuki rawa ratou kia Pareihe ki Nukutaurua, a ko Te Heuheu te pae o nga iwi. Tetahi pakanga nui, pakanga roa, Noho atu! Noho mai! Kai-a-waha atu. Kai-a-waha mai! Te po te ao kaore e moea! Taami atu, peehi mai, te ngarue tahi taha, me tahi taha, nawai ka pau te kai, a ka ruruku te taturx ki roto i te hope, a kua kai i te uku. Otira ahakoa te kaikoretanga kihei i horo te pa nei, engai '. ko nga taua i whakapiri mai i waho kite awhina i te pa i mate.

Ara a Te Heuheu kei te titiro. Ka marama i a ia te kore e horo te pa nei, katahi ka unuhia e ia a Ngati Tuwharetoa. Nona te unuhanga ka unu katoa atu era o nga taua whakaeke ka orate pa e kiia nei ko Kaiuku. Ka kiia hoki tenei unuhanga he koha na Te Heuheu kia Pareihe. Whakawhitira (Waiapu) :

I Nukutaurua tonu a Pareihe ka tae mai a Kakatarau no Ngatiporou he tono ia ia kia haere atu ki te whakapiki, i a Ngatiporou e hemanawa ana i nga iwi whaka-raro. Ko nga kupu enei a Pareihe, 44 E ta! Kaore ano i moea e au te po, ko koe rawa tenei? Kaore koe e titiro mai kei te ka tonu te ahi, kei te marara tonu i runga i te tuara? Kaore koe e titira mai he kaainga ke, he taumata ke tenei?” Kaore he kupu a Kakatarau, otira i tirohia mata-karipitia. Roa rawa katahi a Pareihe ka mahara ki te koha a Ngatiporou i te maungarongo a Meke raua ko Ngarangikaunuhia i Tanenuiarangi i ora ai te tangata, ka whakaae a Pareihe. Ko hea tenei ko roto o Waiapu, i reira a Tamanuitera me nga rangatira huhua o Ngatiporou. Ka riterite nga kupu, ka hoatu, na ko Kekeparaoa tena, ko Tokaakuku tera kei Whangapaiaoahauauru, ka hinga a Te Whanau-a-Apanui. Ka hoki mai ia ki Nukutaurua, me nga mahara kei roto e tupu ana kia toroa a Taupo me Waikato. '

No TOKAAKUKU pea raua ko KEKEPARAOA tenei haka I tawhiti ano nga rongo i a PAREIHE KAI-A-TE KOKOPU e haramai ana, PAIRI taku poho! TE whakahongihongi, e rangona nei e au hi te tangata, A’ hura ana mai roto > HURA ANA MAI ROTO! Kowai o tawhiti i riro mai hi uta ra A hei tukituki mo te tangata A * hei tukituki mo te tangata Eka rere rawa nga momo ki whea e whrtia mai nei e . . . .Hongi A! E haria mai nei e Marama ka whanake, E haria mai nei e Marama ka whanake, Na ana ka pakia-hei!-he*l!-hei!-ha! Ka whiwhi ite paura mete pu, he utu whitau me era alu tikanga, i riro mai ai era taonga, ka mama te whakaaro hoki mai kite kaainga i te mahara e toko ake ana kia tawhaitia a waho atu o Heretaunga, kia tutaki ki nga iwi i whakaeke mai nei kite tango i Heretaunga. Omakukura (Taupo) : Kaore i roa te hokinga mai kite kaainga ka whakatika a Pareihe me tona iwi, i tika ana ki Taupo. I te huarahi ka torona mai e etahi tangata o Tuwharetoa, na Te Heuheu i tono mai. Te taenga mai kite puni, e tutu-ngarehu ana te iwi nei, whakamataku ana te rite o te rere o tew wai mete tu-tama-tane o te tangata.