Untitled

Toa Takitini, Issue 99, 1 November 1929, Page 1906

No te timatanga o te tan 1853 ka whakarite a Pihopa Herewini raua ko Hori Kerei kia tutaki kia Mia Hamiora ki te Waipukurau, ite marama o Maehe. Ko te Wiremu i ahu mai ma te awa o Manawatu; ko te Pihopa raua ko te Kawana ma Wairarapa mai. Ko te Wiremu i tae tuatabi ki te Waipukurau. He rua wiki i muri mai ka lac mai tera lokorua. I aata matakitaki a te Wiramu kite takoto o te whenua. I matatau taana titiro ki nga mania ote Aute. Ka mea a Hori Kerei “Ana te whenua e takoto na i mua i to tirohanga, tapiki te ringa ki te waahi e pai ana ki a koe” Ka mea ate Wiremu kei te whakaaro tone ia ki taana raahi i Otaki. “Engari” eaiko te Wiremu” ki te whakaac te Pihopa mete Ropu o te Haahi Mihingare kia noho ahau ki Heretaunga nei, ka noho ahau” “Kia marama mai ano koe’ e ai ko Kori Kerei, “kite kore koe e noho e kore tetahi eka kotahi e hoatu e ahau.” Ka mutu nga whakanenene o roto o Heretaunga- ka aio te noho a te tangata; ka tono nga Maori kia Mita Hamiora kia aata whakatau ki raro, a, ma ratau ia e whakawhiwhi ki te whenua. E 4000 nga eka i tapaea. I whakamarama a Mita Hamiora ki nga Maori he pai ke ta ratau tuku i te whenua ki te Kawanatanga, a kia riro ma te Karauna e tuku ki nga Kaitiaki. ‘‘Katahi te mea rereke” e ai ko te Hapuku tino rangatira o Heretaunga “ka hoatu e au he whenua mou, a, ka ki mai koe kia tapaea mo tetahi ke atu.” Otira no te kaha o nga Whakamarama a Mita Hamiora ka whakaae ate Hapuku, ka haina hoki ki nga Tiiti tuku. Hui katoa te tuku a nga Maori e7779 nga eka. No ta te Karauna whakatinanatanga i taua tuku, i a Noema 14, 1885, i rungi te tohe a Mita Hamiora me pera te tikanga pai, ka pahuhu iho nga eka e 870 ano. Ite kaha ote tohe a nga Maori, me Hori Kerei, me te whakaae hoki ote Pihopa, ka whakaae a Mita Hamiora ki te tango i tona mahi hou. Kaore i mahue rukeruke i a ia a Otaki. I te tau 1853 haere rua tonu ai tana mahi, ki Heretaunga, ki Otaki. No te whakapaunga ote tau 1854 ka noho tuturu ia kite Ante

E ono tau a Hamiora Wiremu raua ko tona hoa whine, me ta raua tamahine me Hineipaketia (Miss Lydia) e noho ana iro whare raupo. Ko te whenua i tana wa e uruatia ana, he ngahere, he rarauhe, he repo. No te tau 1854 ki 1859 katahi ano ka whakatinana te awhina moni a Hori Kerei i a Mita Hamiora- Na te Kawanatanga i tuku e £2168. I tukua hrki e Pihopa Herewini o nga moni i aia e £SOO. I tapiritia ano ete Kawanatanga he £SOO atu ano hei hoko hipi. Ka timata i konei te whakapaua o etahi o nga moni, hei whakapai i te whenua, hei hanga whare, hei tango taonga. E 250 eka i whakapaia, i taipatia, i ruia ki te karaihe. I hokona he okiha mete wakene, otira nga mea katoa e pai ai te mahi ahuwhenua, a e ora ai hoki te kura. I tenei wa ka riihitia kia Mr. Pharazyn e 4000 eka ote Poraka mo te £4/3/4 ite tau. He parenga ite eka- Ko ta te Kawanatanga utu tera mo nga whenua kaore ano kia whakpingia. E 4 tau a Pharaz)m e man ana ite whenua ka porowhiua, he kore whaipainga ki a ia. No Oketopa 1854 ka tuwhera te kura a Mita Hamiora. Ko nga tamariki 12 no Otaki mai ano. Ko nga whare moenga he whare raupo. Ite ripoata a Mita Hamiora kite Tari Kura i te tau 1855, i mea ia 44 kotahi tekau nga tamariki kura i tenei tau. E ono nga eka i mahia e ratou hei with e rua eka hei taewa E tumanako ana ahau ma te penei e iti ai te pire kai.” Hiki tau ake 1856 kotana ripoata: Kua kotahi tekau ma rima nga tamariki ote kura- Kua ruia 13 eka ki te Ingarihi karaihe, e 6 eka hei with e 4 eka taewa. Tera e nunui atu nga mahinga e oti, engari. i te kore taipa ka pau te taima e whaiwhai ana i nga kau mahi. 1 whakaritea nga papa mo te whaihanga i nga whare miraka, whare kutikuti hipi, me nga iari. Ko te ripoata o te tau 1857 kua makere iho nga tamariki kite 13; 100 eka kua taipatia, e 20 eka kua karaihetia, 10 eka witi, 3 eka taewa, me etahi atu whakapainga; e tukua mai e Pihopa Herewini hei awhina i te whakatutu i nga whare; tokowha tangata he kani papa te mahi; ka oti i konei nga whare i whakakoroa ite tau i mua atu. Ite ripoata ote tau 1858 ka whakaatu a Mita Hamiori i te takararo o nga whare moenga raupo a i tona hiahia kia wehea he mahita motuhake mo nga tamariki. Ka whakatungia ko Charles Baker hei mahita. Ka makere iho te kaute o nga tamariki ki te 8. Ko nga moni e hiahiatia ana kia oti ai nga whare papa e £750- Ko nga papa kua paenga ke. I tenei tau 15 atu eka i whakapaia* 17 eka witi, e 3 eka taewa, e 4 eka i whakapaia nga timutimu. I roto i enei tau e wha he rite tonu te whakamaharahara a Mita Hamiora, ko te mea e matea nuitia ana e rite pai ai te kura, he moni. I tenei wa ka nukuhia a Hori Kerei hei

Kawana mo Cape Colony, ka tu mai he tangata ke hei Minita whakahaere mo nga mahi; ka poroa haeretia i konei nga awhina a te Kawanatanga i te kura, ka wera etahi o nga whare ate Wiremu, Itenei wa ka tino uaua te ora ote kura. Ite iti o ta te Kawanatanga, i te iti hoki o nga hua o nga taonga e puta mai ana ite whenua ka tutakihia te kura. Ko nga tamariki i tenei wa tokowha. Kaua tatau e wareware ko te kura anake o te Aute ta Mita Hamiora mahi i nga tan nei. Ko ia te Mihingare ki nga Maori te minita hoki mo nga torn pakeha o taua wa. Ka aru nui i konei nga whakaaro ote Wiremu kite whakapai ite whenua, kia putanui ai nga hua hei awhina i te kura. I te tau 1859 ki 1865 ko te tangata whakahaere a Mita Hamiora i nga mahi ko James Henry Coleman. Ko tana ripoata tenei itewa i inutu ai taana mahi: — “I te wa i tae ai ahau ka tahi ka oti atu te whare o te Wiremu: he teihana kuti hipi paku nei, e rua nga whare mo nga kai mahi, mete iari; e toru nga kua taipatia. mete waahi i parautia; ko te whenua rarauhe katoa. I au i reira he raaha nga whakapainga i oti. E 5500 eka i taipatia, i whakarahia ake hoki te teihana kuti hipi; he 2/3 ote w T henua i taea te whakanoho kite kararehe.” Ite ripoata a Mita Hamiora kite Hinota ote Pihopatanga 0 Poneke (he waahi a Heretaunga nei no taua Pihopatanga 1 aua ra) i mea ia:— “I au e tuku atu nei i taku ripoata, e nui ana toku pouri, mo te kore i rite wawe te nama kei runga ite whenua. Ite iti o te utu ote wuuru i te tau kahori; mete hokinga hoki o te utu o te kararehe mete kore o nga Raame i hokona e £219/7/8 ote nama i taea te utu. Ko nga whare, ko nga whakapainga, me nga itareti o nga moni i moketetia i taea katoa enei te utu.’’ I uaua tonu ate Wiremu kite mahi, kite whakapai ite whenua. I te tau 1871 ka tu he Kawanatanga hou. I puta tuturu tonu mai te kupu a tenei Kawanatanga kaore ratou e awhina i a te Wiremu ki taana kura. Ko te Minita Maori o taua wa he tino hoa no te Wiremu, naana i whakamaramara kia ia taua ahuatanga. Ka timata i konei ta te Wiremu whaihanga i nga whare kura Ko nga moni naana i mokete mai na rau-o-tangata. Ite tau 1872 ka whakatuwheratia. Ko James Reynolds te Mahita Tumuaki. Ko nga mahi i timataria ai a te Aute, te whakapainga i nga whenua i tukua ki a ia, te ata nanatanga i nga kura, e taea te ki ko nga mahi enei i whakapaua e Hamiora Wiremu tona ornga katoa. Ko te Aute o nainei, na te Aute o aua ra, ara na te u o te whakatakoto mai o nga kaupapa. Kaore rawa i ngehe mai nga whakaaro o Mita Hamiora ki tona kura tae noatia tona matenga 1907. Te nui o ana awhina i te kura

kaore e mohiotia, o ana mahi ake, nga whakaarotanga, te kaha te tohe tonu ahakoa te maha o nga raruraru, te aata whirwhiri ahakoa he mai ona hoa ake ki aia takoto tonu atu. I a ia te manwanui. I kite ia ite tino whakatinanatanga o tana tino tumanako, ara kia whai kura te Iwi Maori. Ka mahue ake i a ia tenei hei Kohatu Whakamaharatanga ki a ia. WHAKAMARAMA:— 1. Nga Whare i hanga ite tau 1671, me nga tapiritanga atu, na te Ahi i tuku ki raro 1918 me 19192. Nga Mahita Tumuaki o te Aute:— James Reynolds 1872 James Thornton 1878 —1912 John Alexander McNickle M.A. 1912—1919 Ernest Going Loten, 1920 3. Te whakaarahanga i nga whare hou: — 1922. The Jubilee Wing. Na te Akepihopa o Niu Tireni na Dr. Huriu i whakatako te Kohatu o te Kokonga. 1923. The Memorial Wing. Na Viscount Jellicoe Kawana, i whakatakoto te Kohatu o te Kokonga. 1926. The main Building. Na Sir Charles Fergussen, Baronet, Kawana i whakatakoto te Kohatu o te Kokonga. 4. I te 1900 ka hanga he whare karakia whakamaharatanga ki aia mo te Kura. Na te taina o Mita Hamiora na Mita Renata, pihopa tuatoro o Waiapu i whakatapu. Ko nga moni i oti ai tenei whare karakia na nga hoa o Mita Hamiora i kohi.