TE MATE KOHI, Consumption.

Toa Takitini, Issue 93, 1 May 1929, Page 992

TE MATE KOHI, Consumption.

TE PUTAKE O TE “KOHL” T- WI REPA, M.8., Gh.B. Te putake o te “Mate Kohi,” he ngarara tino iti rawa atu. No te momo ngarara e huaina nei he “microbe.” Tona ingoa ko te “bacillus, tuberculosis.” Hei whakaatu i te tino iti rawa o tenei “ngarara”; mehema ka whakapututia kia kotahi miriona ki runga ki te putu kotahi, kaore taua putu e kitea ete whatu tangata. Engari me whakatakoto taua putu ki rare o te karaihe e tika ana: ara o te “ microscope ka kitea taua putu etahi ranei o roto o taua putu. Me penei te mahi e kitea ai. Kua mahia e nga takuta katoa o te ao nei taua mahi. Me ki atu ki te turoro kohi kia mare ki roto i tetahi paepae: ka hiko ake te takuta ki tona platinum wire, he mea tipona te pito. Ka tangohia mai tetahi wahi paku o te mare kohi ra ki te pito i tiponatia ote platinum wire Hei m,uri i

tena ka nanao atu te takuta ki tona pipi karaihe e kia ana he “slide.” Ka panipania te mare i runga i te tipona o te platinum wire ki runga i te “Bunsen flame” kia maroke. Hei muri i tena ka ‘stain’ kite Carbol-fuchsin. Kia toru meneti ka horoi atu i te ‘stain.’ Hei muri i tena, ka riringi he dilute Nitric acid. Hydrochloric acid ranei. Ko te add nei hei tino horoi atu ite ‘Stain. Heoi ano kaore e taea ete ‘acid* nei te ‘st in kei runga ite bacillus tuberculosis. Kia ahua maroke ka whakamaturu he ‘gum arable* ki runga ite ‘slide? Ka whakatakoto he ‘ coverglass * ki runga i te ‘ gum arabic? hei muri i tena ka whakatakoto ki runga i te ‘stage* o te microscope ka titiro ai ete takuta. Mehemea he bacillus tuberculosis kei roto i taua mare e tirohia nei ka kitea iho he me a whero paku nei. Ko te bacillus tuberculosis tena, ko te putake ote Mate Kohi. Kite puma tetahi wahi iti o taua mare ki roto i te raped ora —Ki roto i tetahi ona ara toto —ka pangia taua rapeti e te mate kohi. Ki te tangohia mai te wahi mate kohi o tenei rapeti, ka puru atu ki tetahi wahi o tetahi atu rapeti, ka pangia ano e te mate kohi. Kite tirohia nga wahi mate ote rapeti pera i te tirohanga i te mare o te tangata mate kohi, ka kitea iho taua ngarara paku e whero ake ana i runga o te slide. Ahakoa i runga ite tangata, i runga ranei i te kau, i te rapeti ranei i te pooka ranei , i te makimaki rand te mate kohi ka kitea i roto te bacillus tuberculosis. No reira ka whakaaetia e nga iwi marama puta noa te ao, ko te putake tenei o te mate kohi. Ko te mea tenei e kiia nei e te Maori he “kehua.” Ka mate te bacillus tuberculosis ite wai paera. Kia tekau marima meneti nuku atu ranei e paera ana te wai, ka mate te bacillus nei. Ka mate hoki i te wera o te ra. Mehemea e waiho ana i roto i tetahi oko karaihe paku, ka whakatakoto i taua oko ki runga i te tepu i te wahi e whitikia ana e te ra, ka mate aua bacillus ite haora, ka nuku atu. Ka mate ano hoki i te wai Carbolic acid, i te corrosive sublimate, i etahi atu wai rongoa ano hoki. Ka mate ano hoki atua ‘bacillus’ ite ban pai. Te Kiryiki o te bacillus nei, he wahi pouri, he kokonga ivhare puni he hau kino, he pa no te whare, he puehu hoki. Engari tenei kakano, ‘atua’ ranei o te mate nei e kitea ana ete whatu tangata. Tena ko te ‘atua’ a o tatau tipuna, te ‘atua’ e whakaponohia nei e te nuinga o te iwi i tenei ra kaore e kitea ka kitea te hoa riri, ka taea te patu, te karo ranei tana patu. Tena ka ngaro te hoariri, kaore e taea te waihanga he patu mona, te karo ranei i ana patu. Na te mea kua kitea te hoariri nei i taea ai e nga takuta pakeha te hanga he patu, he karo. Ko te kaupapa tena o nga whakahaere o te ao marama e whawhai mai nei ki te mate kohi no te kitenga o taua bacillus e Robert Koch i te tau, 1882, ka tipu te tumanako ka tahi ano te ‘Mate Kohi’ ka taea te arai atu. He maha nga huarahi e tae mai ai te ngarara o te mate

kohi kite tangata Maori: Tuatahi: He noho huihui i roto i nga whare-puni, whare runanaga ranei: nga tangata ora, me nga tangata mate kohi. Kua kore he whare puni o enei ra. Engari kite papunitia nga wini o nga whare papa ka rite ana whare papa kite whare puni. I a tatau huihui, ka noho tahi nga mea mate kohi i te taha o nga mea ora i roto i nga whare runanga. E noho ana te ran tangata ki roto i te whare e tika ana mo nga tangata e rua tekau. Ka mare nga mea kohi ka tapukea kite puehu ka maroke, ka rewa ki runga. Ka ngongoa e nga tamariki, e nga pakeke. Tena pea elahi kaore i tino pai nga tinana ko ena nga mea e pangia e te mate kohi. He mea ano ka moe tonu nga mea ora i te taka o nga mea mate kohi. Tuarua: Kei roto te bacillus o te kohi i te miraka a te kau pangia e te mate kohi. Ko tetahi tenei o nga take tino kaha e pangia ai te tangata ete kohi. Koianei te huarahi o nga pepi, o nga tamariki pakeke ake ranei e pangia nei e te kohi. Ko nga tamariki pakupaku ote ao nei te hunga e pangia nuitia ana e te mate kohi: ara nga tamariki o raro iho i te rima tau. la tau, ia tau o waenganui ite tau 1901 ki te tau 1910 e 3000 tamariki i raro iho i te rima e matemate ana i te kohi o roto ite kotahi miriona tangata o Tngarangi me Weira. I roto i te tekau tau e 30,000 nga tamariki o era tau pakeke i kapohia ete kohi. Ko tana kohi i ahu mai i te miraka i whangaia ki nga tamariki. I tana wa hoki kaore ano kia hangaia he ture tirotiro i nga mate o nga kau miraka me nga kau e patua ana hei miti. Ko nga kau a te maori kaore e tirotirohia ana mo te mate kohi. He tawhiti raw a i nga taone nunui kei reira nga kahtirotiro a te kawantanga. E tino mohio ana an kaore ano tetahi kan kotahi o Waiapu, o Matakaoa, a Te Kaha. o Raukokore, o Maraenui, o Omaio, o Ruatahuna, o Maunga Pohatu, o Ruatoki, o Tirau, o Waikarenioana, kia tirotirohia mo te mate kohi e nga kai-tirotiro a te kawanatanga. No reira heoi ano te mahi tika, he pa-era i te miraka kia matemate atu ai nga ngarara kohi kei roto. Te mea tino pai mo te miraka me kohua kia tata te paera, ara kia pupu ake, ka nuku ki tahaki tata atu o te mura o te ahi mo te rima meneti. Kua mate katoa nga ngarara i tena tunu, a. kaore hoki nga painga o te miraka e kino. Otira ko te mea pai tonu ko te paera. , Tuatoru: Ko nga miti. Ko nga miti e kaha ana te pangia ete kohi: tuatahi, ko te kau; tuarua , ko te poaka. Te Kararehe Kaore e tino pangia ana e te kohi ko te hipi. Te mea tika ko te tunu i nga miti kia maoa rawa kia mate ai nga ngarara kohi i te ahi. Tuawha he kai no tetangata ara i te pain a a te tangata mate kohi. Kna kite tonu an i te tamaiti a to tangata kohi e mare toto ana e inn ana i te wai o roto o te patara i ami ai te matua i mua tata atu. I puma tonutia te ngutu o te patara e te matua ki roto i tona waha; i pera ano te tamaiti. Kua kite au i te tangata e hoatu ana i tona patara (Taria te Roanga.)