PEWHEA KE IA.

Toa Takitini, Issue 93, 1 May 1929, Page 981

PEWHEA KE IA.

He maha nga kupu hohonu i puaki i a Ta Apirana Ngata i nga ru-mate mo Taranaki Te Ua i Omahu 25 Maehe ka huri. Me whakataki ake e te Reo etahi o aua kupu; — (1) “To Ngira-tutahanga e tui nei i nga maramara ka oti te mea topu kahu.” I mea Ngata i rongo tuatahi ia ki tenei kupu kite Pihopa o Aotearoa i Tikitiki. Ki tona whakaaro ko te kupu nui tena o tenei wa. Tena pewhea ra te nui o tenei kupu? Me whakamatau te Reo kite whakamarama i tana i mohio ai: E tika ana, ko te Pihopa te ngiratutahanga. Ina ia te taiawhio nei i te motu, te tui haere nei i nga iwi kia whaiti ki runga i te whakapono. E tika tonu ana mo Ngata tonu ano tenei kupu. Kua tuia e Ngata nga iwi o te motu, kua whaiti i a ia—kua kotahi- Engari, ko te hawhe kau pea tenei o te tikanga o te kupu nei. Ina ake pea tetahi hawhe. Te Ngira-tutahanga. Ki te whakamahia

ka oti lie kahu hei huhi mo tera mo tera, ara te mahi— of service. He ngira-tutahanga a Pihopa Peneti rana ko Ta Apirana Ngata. Na te wa i tongi tenei tokorua, ina e mahi painga nei, mo te tab a wairua tetahi, mo te taha tinana tetahi. Ki te minamina etalii kia eke kite taumata o te tokorua nei, ina te arawhata “Ki te mea tetahi kia whakatipu tangata rahi i roto i a koutou, me whakatipu kai mahi ia ma koutou.” Matiu. 20, 26. (2) “Whakai ake o koutou whakapapa ki nga pakitara o o koutou whare puni.” He tokomaha te hunga e mea ana. ko te tikanga o tenei kupu a Ngata, e mea ana ia me kaati te ako i nga whakapapa. Pera ana ita Paora kia Timioti I Tim. I, IV. Ko ta Paora kia Timoti ko te whakapau i te taima ki ia mahi, kaore nei he mutunga. He tautohetohe, he whawhai te tukunga iho. Pera ano ta Ngata. Ko te reo ote wa, kia taua ki te maori, eki ana a Ngata, ko te mahi. Me mahi ka ora. Me mahi ka haere tahi i te taha o te pakeha i enei ra. Ki te rnangere, ka takahia atu ete pakeha ki ro paruparu poharu atu ai. Ka raaha nga rongonga o te Reo 1 a Ngata e whakahau ana “Kia mau ki to koutou maoritanga. Ma nga whakapapa ra, mete whakaaro maori e mau ai te maoritanga. Engari e rangatira ma, kia pai ano te whakapapa. Kia aata hanga kite tangata iti. Ma te tangata iti, ka mohiotia ai te tangata rahi. Ko te pa-tuwata-wata nei tenei. Otira, ki ta te karaipiture. kotahi tonu tuhononga atu o te tangata rahi, o te tangata iti, ko te Atua anake. Ruka. 3, 38. No reira mo te mahi te tikanga o enei kupu, whakairia ake nga whakapapa. I te hui Tenehi i Whanganui i mea a Ngata, “Kanui toku titiro kia koe kia Whanganui, ka haere ana kite mahi, whakawaha rawa nga whakapapa ki runga i nga tuara. Ki au kia Ngatiporou ka haere ki te mahi ka puru i nga whakapapa ki ro pouaka, raka rawa, kei paruparu.” I Omahu ko te whakairi nei. “Kaore te rangatira e whakapaparia. Ko te ware anake e whakapuputa i tona whakapapa, kia piri ai ia ki te taha ote rangatira. Engari rangatira ma. hei te wa o te mahi, whakairia ake o koutou whaka-papa-rangatira ki nga pakitara o o koutou whare puni, kia lata atu ai tenei i te ware nei ki o koutou taha, takataka tahi ai, i runga i nga mahi.’ Ara, whakarumatia nga whakapapa, me nga mahi. He wa mo tetahi, mo tetahi. (3) “Kia matau ra ano a Ngati Kahungunu ki te whakaruma i ona whakaaro, i ona mahi, i ona tikanga, ka kitea ko ia tetahi o nga hapu kaha o te motu. Tena hoki e noho hei kai arataki i era atu.” Ahua hinatore pea tenei kupu. Tetahi kupu nui ki te aata wanangatia ete hinengaro mohio. Tena koa. Ki te Reo e tom nga whanga o tenei kupu: (a) Whakaruma, etc. (hj) Ka kaha, karongonui. etc. (c) Ka

arataki, etc. He hapu nui a Ngati Kahungunu. E tom wahanga, Te Wairoa, Heretaunga, Wairarapa. He pera ano me era atu hapu, he wa i piki ai, he wa i heke ai. Kei nga kaihautu tonn te aronga.. 1 enei ra ko te puiaki o Kahungumi ko te heke. Otira kua heke mai ano i mua i nga matua. Ka pan te whenua. Kua ngaro te mana. Kua hamatemate nga kai hautu. Inaianei kua kaihautu katoa, kua rangatira katoa. Te kupu poto, kua toha te aronga o nga mea katoa, ara kua hanumi. Hei konei pea te whakaruma nei. (a) Whakaruma, etc. Ko Katorika te rangatira naana te mahi. Ko Mihingare Momona, ko Ringatu, ko Ratana, ko nga kai mahi. I mua o te timatanga o te mahi ka mea a Katorika: e hoa ma. e hiahia ana ahau me Katorika katoa koutou ka hoatu ai e au te mahi ma koutou. Ka oho mai ko Ratana, e! kaore tena e tika. Waiho mai te whakapono i tona ruma ano. He ruma ano to te mahi, ko au herengi nei ta matou e hiahia ana. Hie, hie. Ratana kua tika tan. Kati, e mahi, me tou ake whakapono. Kia kaua ia e pera me Papu Tutaki, i whakatu nei i a .ia hei mema mo te Ropu mahi, me uru ra ano kite hahi ratana katahi ano nga ratana ka pooti kia ia. He ruma ke to te hahi, he ruma ke to te pooti mema. No reira e Ngati Kahungunu e tika ana rate kupu a Ngata mo taua. Kia matua mohio ra ano taua kite whakaruma i o taua whakaaro, katahi ano taua ka ahei te hikoi tahi me era o nga iwi kua maro nei te ua ki runga ki nga rahurahu hou o te wa. (b) Ka kaha ka rongonid etc : He hapu kaha, he hapu rongonui, a Ngati Kahunguhu i nga wa ka huri. Ahakoa ano kei te rongonui tonu ano i naianei, engari ahua hau nei, atarangi noa nei. Kaore he tuturutanga pera i mua ra. He kaha a Wairarapa i te wa i a Tamahau. He kaha a Heretaunga i te wa i a Taranaki. Kua hamate enei kai hautu. kua kaha mai ko te Wairoa. Ko te Hata Tipoki ko Turi Kara, ko Patu Terito nga kai hautu o tenei moka o Kahungunu. Kanui te rongo pai ake kia Ngati , Kahungunu o te Wairoa. Kua tu to ratou nei Ropu hei whakahaere i a ratou, ara te Kahungunu Welfare League. Kanui to ratou nei kaha, kite am i nga whakahau a Ngata. Kei te miraka kau te nuinga- Ko tenei ite puhake nei, kei te haere kite rapa whenua i Taupo. Kei te ahua pai tenei moka o Ngati Kahungunu. Ko nga mihingare, momona, ringatu kua whakaruma. Ko nga ratana ia kei te roha tonu, engari mo te wa poto pea. Ko Ngati Kahungunu o Heretaunga te he rawa. 0 te 600 tangata 10 he pama hipi, 10 he miraka kau, 10 ahuwhenua (agriculturist), 10 he pama tomato. I hepara, I te minita ka mutu. Ko te tokomahatanga he noho noa, he pono-

nga na te pakeha. Kaore he kereu kite rapu i let alii mahi pumau e totoo tonu ai he oranga mona me taana whanau. He whanga ki nga reti, he tatari ki te wa kuti-hipi ta etahi. Pai noaiho. Tutuki ana te pama hipi ki te mutunga ote tau, tutuki ana ano hoki te noho noaiho. Kaore he raruraru. Ma waho ke e kite mai te takararo o Ngati Kahungunu o Heretaunga. Kia ia ake ia kei te pai tonu, pononga atu ma te pakeha koira tonu atu. E, Heretaunga! korikori ake ra, korua ko Wairarapa. Kaua e waiho ma te Wairoa e hapai te rongonui o Kahungunu katoa. (c) Term e kai-arataki etc., I arataki a Kahungunu i mua. Ko Pareihe te tangata. Ko Karaitiana te tangata. Ko Tomoana tera. Ko Tamahau tera. Ko Taranaki Te Ua tera. Ka mutu i enei te aratakitanga. Inaianei kua aratakingia, e nga tikanga pohehe noaiho, kopeka. Na te kuare pea i hohoro ai te riro. Pena he take totika, moemoea ana te titiro a te tangata. kaore e aro atu. He nanakia koa i a Pihopa Peneti e arataki nei. Ahakoa no te Arawa, engari e mea ana a Ngati Kahungunu na te nohanga ki Heretaunga i tu ai hei pihopa. Pea? Tena ra Kahungunu e! takawhitawhita ake, rauhi ano i a koe, me kore e hoki mai ano o ahuatanga o nga wa ka huri. Tirohia te kupu mou, aata whakaarohia. E nga tai-tama marama o Kahungunu e ara, kia tawhiti te titiro. Kaati te titiro ki mua tonu ote ihu, ara ki ta te pakeha eki nei self-centred. Ko te rua tanumanga te kupu pakeha nei o nga iwi maha ote ao. E kore hoki taua e mawheto. E ara! Kaati te moe! Whitiki i a koe hei pononga man ano! Ma te Wa koe e tohi a nga ra kei te heke iho.