TE RARU O TATOU O TE IWI MAORI.

Toa Takitini, Issue 92, 1 April 1929, Page 962

TE RARU O TATOU O TE IWI MAORI.

Rotorua, 25th March, 1929. He tangi, he mihi ki o tatou morehu kaumatua, ki o tatou tupuna, matua, taina, tuakana, ara ki nga kawai katoa o taton waka o Te Arawa, Tainui, Matatua, Horouta, Takitirau, Kura Haupo rue Te Tokomaru, i whakatokia nei e o tatou tupuna i era ra ki runga kite mata oTe Aotearoa puta noa atu ki Te Waipounamu. Kia ora katoa ano o tatou kaumatua, nga kai hautu i runga i nga “Waka” o enei ra, nga putunga ano hoki toto o era 0 tatou tupuna kua ngaro ki Te Po. E hara he nui no te ngakau mamae, no te ngakau pouri mo tatou mo te iwi Maori e Whawhai nei i ta tatou whawhai nui whakaharahara ki nga uauatanga, taumahatanga, poharatanga, matekaitanga (Great struggle for very existence) o enei ra, 1 nga ra o Te Pakeha. Te take i huaranga ake ai enei whakaaro i a au, he titiro noku ki o tatou ahua ki o te Maori raua ko te Pakeha. Ahakoa enei iwi e rua kei raro i te mana o te Kin,gi kotahi, ahakoa 0 raua kaha kite hapai i nga mahi e tika ai raua tahi ka kite tatou ka rite tonu ta raua tukino tetahi i tetahi, te puahaehae, te tawai me etahi atu ahuatanga kei te mohio tatou. Otira maku e ki ake ko taua iwi ko te Pakeha te iwi kaha rawa te tukino ia tatou i te Maori. A myiri ake nei ka whakamarama ai au i te take i korero penei ai au. Tera i te timatanga o te hanganga o te huarahi tereina (Railway) mai i Taupo ki Rotorua, ka uru etahi o nga tamariki tane o Te Arawa me Matatua ki reira mahi ai. Kei te wha tekau (40) pea ratou. He pakeha o ratou hoa mahi engari he tino nui ke atu nga pakeha. No tenei tau ano ka whakamutua te mahi a nga tangata i reira. Ko nga Maori katoa ka tino whakamutua, a, kaore rawa 1 whakawhiwhia ki te mahi engari ka tereputia atu ki o ratou kainga ma ratou ano ratou e kuhu atu. Kaore rawa tetahi wahi o o ratou tikiti hokihokinga ki o ratou kainga i utua e nga kai whaka-haere i te mahi. Ko nga pakeha i whakamutua i reira, i whakawhiwhia kite mahi, i na ra ka tukua hoki ratou kite mahi ite huarahi tereina e puta ana kite Tairawhiti (East Coast Railway) I utua ratou mo nga ra e tom kahore nei ratou i mahi i muri iho i te whakamutunga i ta ratou mahi, a, ko nga Maori-Kore rawa tetahi kapa pango. E korero whanui tonu ana au i enei korero hei korerorero, whakaaroaro, whiriwhiri ma te iwi. Notemea he take tenei e ahei ai tena tangata, tena tangata kite hamumu, kite whakapuaki hoki i ona whakaaro. No reira he aha tatou kia noho

puku tonu. Mehemea he whakaaro rangatira to te Pakeha ki a tatou ki te iwi Maori tera aua tamariki e whakawhiwhia ki te mahi, a, tera ranei e whakamutua te mahi a etahi o nga pakeha me etahi o nga Maori, kia orite katoa ah He tika tokorima o aua Maori i whakamutua nei te mahi i whakahokia ano kite mahi notemea he tangata Uniana (Unionists) hoki ratou. Tera pea he tangata Uniana katoa nga tangata Pakeha i mahi ki reira. Otira ko wai ka hua, ko wai ka tolm. Tera pea etahi tangata e ki he mangere no nga Maori i uern ai te ahuatanga. Mehemea koira, ka tahi te mca wha-kama-Engari ahakoa ano, he aha te iwi kei runga kei te mata 0 te whenua e noho ana he nui nga tangata o ratou e ngoikore' ana ki te mahi-a-ringa. Ko te patai tenei:“He aha i whakamutua ai te mahi a nga Maori anake, a, i kore ai e whakaoritetia?” Ko ia nei taku whakautu. He whakautu poto noa iho. “Na te kiri e man nei i a tatou i te Maori. “Hei nga ahuatanga penei, mehemea he moni tetahi o nga mea kei roto e pokepokea ana, ka ata neke atu te Pakeha ki mamao atu i a tatou titiro mai ai a ka tawai mai hoki, “E koe e te kiri mangu, kaati mai koe i kona wheru ai i roto i te pohehetanga, i te maramatanga-kore.” No reira ete iwi ahakoa pewhea to tatou kaha ki te whai 1 te matauranga o te Pakeha, ahakoa mau i a tatou, kore rawa e kitea tetahi huarahj e rite ai to tatou kaha, mana, ki to te Pakeha. Na te aha? E hara i te mea na te kore e manawa nui, e ngakau hihiko, e whakakaha. Kei te kaha tonu. Ina tonu hoki tatou e rapu nei i te matauranga hei tika mo tatou ano. Ka whakautu ano au-Na te kiri mangu e mau nei ia tatou. Me titiro atu e tatou kite iwi kiri mangu o Awherika (African Negroes) Kaore nga Pakeha e whakaae kia haere ratou i runga i nga wahi tika o te tiriti, i nga wahi e ahei ana te tangata ki te haere. Nui atu to ratou whakahawea ki aua tangata kiri mangu. Ko taku whakaaro ma te mau rawa o te kiri Pakeha ki runga ki a tatou tamariki, m/>kopuna, a nga tan maha e haere mai nei, a, ma te ngaro rawa o te kiri mangu o o tatou tupuna, e taea ai e te Maori te whai nga takahanga waewae o te Pakeha kua kore pea e kiia i tera wa he Maori tuturu engari he KAIHE. (Castes). He iwi manaaki te Pakeha i te tangata ki hiahia ia. He tino tika he nui nga painga a te Pakeha mo tatou mo te Maori, engari maku ano e ki ake, he nui ke atu on a kino e raupatu nei ia tatou. Ehara enei korero i te he. Me ata titiro e tatou ka kitea ai te tika. I te hui nui a te Puea ki Ngaruawahia i powhiritia ai e ia nga iwi katoa o te Motu, ka rongo au i nga korero a o

tatou tangata tohunga kite whakatakoto korero, a Pihopa Peneti, a Ta Apirana Ngata, me Talmpotiki. He tino nui te miharo o a ratou korero engari ko nga korero i tino kaha te maunga i au ko a Ta Apirana Ngata. Ko ana korero mo te ahuatanga o nga tai-tamariki Maori i enei ra, i nga ra o te Pakeha. He tino tika ana korero ana riri ki nga tai-tama riki. I roto i ana korero ka puta ia ia enei kupu:—“Ki konei (kite pa ote hui) a tatou tamariki he tangata. Te whitinga tonutanga atu ki Ngaruawahia ka kiia e te Pakeha he KURI.” Ko enei kupu i whakapuakina mai i te mangai o Ta Apirana Ngata, Tetahi tonu o o tatou tangata kaha kite hapai i nga taha e rua i te Pakeha i te Maori hoki, he tangata kua taea e ia te hohonutanga o te Matauranga, te maramatanga me nga mahi katoa a te Pakeha. E te iwi me pewhea ra tatou? Me waiho tonu tatou kia peneitia ana? Kia pewhea rawa te roa tatou e noho penei ana? Heoi ano pea me manawanui tonu tatou kite whai atu i tetahi wahi ote matauranga o taua iwi, a, kite mau me tino atawhai hei tika mo tatou notemea kei te mohio tatou he nui nga kino e puta mai i roto i te matauranga mehemea kai te tukinotia. No reira kia kaha te ako, te tuku hoki i a tatou tamariki kite Kura me kore e puta etahi hei arahi ite iwi kite maramatanga kite tika ina ngaro rawa ake o tatou kai arahi o tenei wa, a Ta Apirana Ngata, a Ta Maui Pomare, a Tau Henare, a Makitanara me etahi atu o o ratou hoa. Heoi, Na Te Arapeta M. Awatere. Nga rongoa mo era i runga ra me whakaatu ki nga Labour Organising Secretaries, kei nga Ture uniana te maramatanga. Mo te whakakuri a te pakeha, kotahi tonu te rongoa, ko te tu-a-rangatira nga kupu mete tinana i te marae pakeha. I raro i te Uniana Tiaki, rite tonu tatou katoa, engari ko etahi he tutua, koia ka pohehe. He pakeha i pena mai, kite marama te korero atu, kei kona mohiotia ai tona tutua, tona rangatira ranei. Kia ora ra, me on hoa e patai ana i tena ahuatanga. Etita.

Whare Hohipera, 36 Keri Tiriti Pamutana 25-3-29. Kia Hinemanu katoa, kia te Upokoiri katoa, me nga iwi katoa i pae mai kite aroaro o Kahukuranui, he tangi nei he aue i huihui ai koulon ki kona, i te mjea kua imuhia atu te komako huariki i tenei ao, ki tera ao. Haere ra e te hoa. Haere i te tai heke, ki o kuia, ki o koroua, me o whaea, me o papa, me o tipuna. Haere kia ratou katoa i te wa e toitu ana te whenua mete tangata. Haere ki nga kingi ote po, ki nga huihuinga rangatira e topu akena raton me nga whare whakairo i raro i a papa Tuanuku. Haere e hoa’ Haere koe te tangata i mohio kite knpu ato tipnna ate Heuheu. Eki ra “Ko nga tuakana kaore he knpu, kaore e he manaaki i te tangata, ehara era. He tuakana noaiho. Ko te tangata i atawhai, mai i mna i te tangata tutua, rangatira hoki koia tera. Ko te tangata i mohio kite ma-tatahi kite kaai-tuhaa” Ko koe tena. Haere ra Te Uamairangi. Haere. Haere. Haere atu’ Haere, mauria atu e koe nga ntea kikino katoa o tenei ao, waiho ko nga mea ora katoa me nga mea humarie, mete pai, mete pono ki to tuahine kia Hinekatorangi me o iramutu, me to tuakana me Paraire Tomoana ka mahue iho nei i a koe. E kore koe e wareware i roto i nga marama i nga tan e heke iho nei. Haere rawa ake koe kua oti i to tuakana i te Ta Apirana Ngata me nga iwi e wha o te motu te paihere te hawhe tonu o te maoritanga, te whakatopu kite taha o te Kingitanga me nga ritenga whanui o te ture tangata mete ture Atua. Koia i pai ai to haere. Haere korero atu kia te Heuheu, kia Timi Kara, kia Wi Pere, kia Henare Tomoana, ki nga mema katoa o mua atu i a Ta Maui Pomare, i a Tau Henare i a Pire Urn, me Hare Urn, me Apirana Ngata—ki atu nuku atu te nui o tenei ra i nga ra i a ratou. Te pai kore rawa i whaiti mai, nui noa atu. Kaore i papaku iho teitei noa atu. Kaore i tata ake ki runga nei, ana tonu atu ki raro. Kaore i whitu-tata, engari i whitu tekau whitu. Noreira ko nga miharo tenei i kitea e au i tenei huinga tangata o te Motu kite marae o to whanau i Ngaruawahia. Tenei ka mohiotia ake ka tata te tae mai o te wa waimarie Ko tenei, haere atu ra Taranaki, haere kite po. Haere atu ra. Ka whakamutu koe ki tenei ao-matemate. Haere ki ton Matua i te rangi. E hoa ma, tena koutou. Na ta maua tamaiti ahau i kore ai e tae tahi atu matou ko oku tuakana, me to matou papa mete Tahiwi Kaore ana, e pai ana, he mate whakairirangi. Roa roa ka tangihia. Tena koutou me o tatou arohatanga kite hunga mate me tatou mete hunga ora. Arohanui. Kia ora roa. Taite Te Tomo.