WHAKAMARAMA WAIATA.

Toa Takitini, Issue 92, 1 April 1929, Page 971

WHAKAMARAMA WAIATA.

WAIATA 145. He oriori tenei na Enoka Te Pakaru, tohunga o te Whanau a Tupara hapu o te Aitinga-a-Mahaki mo tona mokopuna mo Whakatatahaterangi, he tuakana keke kia Hare Matenga papa o Te Peka Kerekere ma. Na Take Kerekere i korero tenei kia an. I whakaaetia te korero a Take e Maata Te O wai i tana wa, te morehu pakeke o Te Whanau a Taupara. Engari i ki tana kuia Ko te huarahi atu o te oriori a Te Pakaru kei runga kei te koro o tana tamaiti. No Te Whanau a Kai. He tika te korero ate Etita, ko tetahi tenei o nga waiata tohunga o teTaißawhiti.” I tenei wa o tooku maramatanga, e ki ana an, ko tenei, me “Pine pine te Kura,” nga oriori tino pai, “tino tohunga” kua akona e au nei. E mihi ana au ki te Etita o Nga Moteatea mo tona kaha ki te huihui i enei taonga a te hinengaro. Mehemea ka taea e ia te tuhi mai a “Pinepine te Kura,” ka pai rawa atu. “ Uenuku-whakarongo.** Te tuhi a te Etita ano he ingoa tangata tenei: ara ko “Uenuku-whakarongo** I te waiatanga a. Take raua ko IVlaata kia au i penei: “Kia Mauria mai e to tipunae Uenuku; WhakaTongo, Ko te Kumara, Ko Pari nu i f ra, ara, whakarongo ake to taringa ete tamaiti e orioritia ra, Ko te kumara nei kei Parinui-te-ra. He tauhou rawa ki tooku taringa he ingoa tangata a “Uenuku-whakarongo.” Ahakoa hoki whakahuatia ko te kupu “whakarongo ka pai tonu te tahu o te waiata. Maui it harekino. Kia Take raua ko IMaata e penei ana “Ko te ahua ia ko Mauri wharekino” “Na Rakaiora** Ko uenuku tenei. Tona ingoa hoki ko Uenuku Hakaiora. Ka kiia Ruatapu e Uenuku** Kite tama meamea** Kei te totoa rawa te ringa ote Etita ki te Whakawhiti i enei kupu ote oriori nei. Otira kei tona whakamarama (20) e ki ana ia ki ta Mita Renata: “Ka kiia Paikea e Ruatapu.” Ki ta Take raua ko Maata e penei ana: “Ka kiia Paikea Ruatapu.” Ano nei te ahua ko “Paikea” me “Ruatapu” he tangata kotahi. He take tautohetia a “Paikea” e nga kaumatua o te Tai Rawhiti. Ko etahi kei te ki ko “Kahutiaterangi” tonu, tama a Uenuku a “Paikea.” Ko etahi kei te ki he tangata ke a Paikia ia Kahutiaterangi. Waiho tena tau-tohe |i kona takoto ai. Mehemea kei ta Take raua ko Maata te hangaitanga. Ka kiia Paikea Ruatapu ki te tama meamea n he whakaatu tena tera tetahi ropu whakaaro hohonu i te ki ko Ruatapu a Paikea

waiho aho teria mahara i kona takoto ai hei rapu ma tc hinengaro a nga ra kei te takoto. Anei taku kite Etita o “Nga Moteatea”: he rnoi naaku kia whakahokia ano te kupu o tenei wahi o te waiata nei ki tona takotoranga: “ Ka kiia Paikea Ruatapu kite tama mdamea,” Kanaka Ka kiia Ruatapu e Uenuku.” “ManinHua, ko martini aro.” E ki ana te Etita i tona whakamarama mo enei ingoa: “Ko nga ingoa enei o nga ko kumara” I alma patata tenei ki ta Take, ki ta Maata, ki ta Wi Pere. E ki ana ratau, ko nga ingoa enei o nga “Kaheru” tuatahi; ara o te timatanga mai o te mahi kumara a nga tipuna ote Maori. “Ko maniawaru, ko araiteurii .” 'Ko Manawaru ko te maara i whakatokia ai te purapura o te kumuara. Ko te hangaitanga o tana maara, kei te taha ra rere o te huarahi i te wharekura pakeha i Manutuke ka rohea atu tena. Ko te Araiteuru o te oriori nei, ko te taniwha nana i waha mai a a Horouta waka i Hawaiki ki Aotearoa nei Ehara i Araiteuru awa i Turanga e kiia ra ko “Aran” He hairinga tera no Araiteuru taniwha. E ma nga tanuoha nana i waha mai a Horouta: Ko Ruamano, ko Araiteuru E ki ana a Wi-Pere, hei te takurua, ka haere nga taniwha nei ki Ngapuhi. Kia haere atu kia raumati, ka hoki mai ki runga nei. Ka whaka-matikao te kowhai ka pua e tahi rakau, ka kiia kua hoki mai a Ruamano ran a ko Araiteuru: ara i te kupu o te oriori nei: “Ko Araiteuru ka kitea e te tini e te mano.” Ko tona tinana kaore e kitea. Engari ko nga tohu o tona taenga mai ka kitea, ka rangona ranei. Ka tino purotu te puawai o te rakau, ara, o te kowhai, o te hutukawa o te rata, o te heketara, o te heketara, o te rangiora, ka kiia: “Kua tau a Ruhiterangi ka tau kei raro.” He tipua tenei a Ruhiterangi, ehara i te whetu. “Hei kura mo Mahaki :” Ko te korero aTe Aitanga a Mahaki, ko te peka i mauria mai nei ki uta hei “Kura mo rnahaki i onokia ki Toroa, i Waerenga-a-Hika. E ki ana a Take raua ko Maata, no te wa pakeha tonu nei i mate ai taua kahika. Ko tona ingoa, ko te Kura a Mahaki. He kahika hua taua kahika. Poutu-te-rangi: Ki ta Wi Pere korero, ko tetahi tenei o nga ingoa mo te wa e kiia nei he “JV gahuru” “Ko te kakahu no Tu, ko te Rangikahupapa .” Eki ana a. Wi Pere, ko te tikanga o tenei korero: “Ko te kakahu o te tangata, ko te Rangi tonu c lu iho nei.” Ko “Tu” ko “Tumatauenga,” ko “Tutawake,’ ko te manatangata. Heoi, T. WI-REPA. WHAKAMARAMA WAIATA. Waiata 147. “E to e te ra, Rere whakawai ana ia kite rua, etc.” E ki ana te Etita o “Nga Moteatea,” he waiata aroha tenei

mo Hauauru. Otira kaore tenei tangata a Jiauauru i te mohiotia. E ki ana te Etita “No Whea, Ra?” Kei raro iho i te nama o te waiata nga tohu whakaatu a te Etita kaore ia i te mohio na wai te Waiata, a, no whea ranei. E ki ana a Te Kooro, taina o Wi Pewhairangi, o Tckomaru, na Potiki o Ngati-Marutuahu, i man mai tenei waiata ki I e Kawakawa ara, ko te ki a Te Kooro, na Potiki tonu tana waiata mo tona wahine mo Te Aorutawa, tamahine a Rangiteki o le Kawakawa. Anei te korero. Ko Aorutawa he wahine rangatira, he mokopuna tuarua na Te Pohoikura. I riro te wahine nei i te taua a Ngapuhi ranei a wai ranei. Ka tae ki Hauraki, ka mloea e Potiki hei wahine. Ko te Potiki tenei 0 l e whakamarama a te Etita mo “Te Heketua” i te Waiata 117: “E kiia ana na Kauhu i tapae kia Potiki o Ngati-Maru.” Ka unho mai na i Hauraki a, ka whanau nga tamariki, ko Kewm Ngakinkin raua ko tona tuahine. Ka aio te whenua, ka taka te whakaaro ia Te Aorutawa kia hoki mai raua ko tona' tane ki rungsi nei, ki tona iwi. Ka tae mai ki Te Kawakawa. “ ora ana a Te Houkamau (pakeke). Tupono mai te ope a Potiki i Te Kawakawa nei a Te Kani-a-Takirau. Ka hui te iwi 1 raro Te Hon Kamau raua ko tona tuakana ko Te Kani ki te po whin i te manuhiri tuarangi, ara i to raua taokete ia Potiki I taua po ano ka whakatika atu a Te Harawira Te Wai-tohetohe tungane tonu ake o Te Aorutawa. (Kotahi te papa mete koka) ka kahakina tona tuahine ki ro ngahere ei wahine. Oho rawa ake i tahi rangi, mapu kau noa ana a Potiki ki tona wahine ka riro. Ko te tuunga tena o te rangatira nei ki runga i waenganui o te tangata whenua ka waiata i te tangi nei: “E to, e te ra, Rere whakawai ana ia ki te rua. Au ki raro nei, Whakarau ai e aku mahara. Ko te moe i ahau, I nui o rangi ra, Tenei ka mata tu Koe manu tute au kei te pae Nau koa ra, Aro-aroa rawa e hika a taua mahi, etc. Mehe mea ka ata tirohia nga kupu o te waiata nei. e tika tonu ana he tangi aroha na tetahi tangata mo te wahine riro. No te wa i hoki ai a Potiki ki tona whenua ka tapaea atu e Te Houkamau a Papaka tuahine o Pita Pokia hei wahine mana. Kei Te Araroa nei etahi o nga uri o tena marena. Waiata 140. “Tera te marama Ka roko-mahuta ake i te pae, e Ra runga ana mai O te rae ki kohi e, etc.” E ki ana te Etita he waiata whaiaipo tenei; a, ko te “Whaiaipo

no te rawhiti,” ara, no te takiwa kite Whanau-a-Apanui.’ He tika te mahara o te Etita. Te ingoa o tana hikareia mona nei te puora aroha nei, “ko Tawhiti,” E ki ana te waiata: Marama te titiro. Pae ka reakina kai Rawhiti, e; Kai raro e Tawhiti, Te awhi tipu a to wahine e” Te “Tawhiti” nei, ko “Tawhiti-rangi,” ara ko te “Waka Tawhiti,” ara Te Waka Tuteranginoti, rangatira o Te Whanau-a-Apanui, ka tekau tau pea tona raatenga atu inaianei. Na to matau tuahine na Te Keep a tuahine o Koopu Emeti i korero tenei korero kia au i Whakatane i to maua rongonga atu e waiatatia m(ai ana e etahi tangata. WHAKAMARAMA WAIATA. “Kaati ka tutuki te haere ki Te Kaha makau ran kia TJE HOATIKI*’ Kei te whakamarama 26 a te Etita i te Waiata 131, e ki ana ko tenei tangata ko “Te Hoatiki no te whanau a Te Ehutu.” Kaore tenei i te hangai. Ko Te Hoatiki, ko te tane tenei a Hine-matioro wahine rangatira o te Tai-Rawhiti. I te kaha rawa o te mana o te wahine, ka ngaro to te tane. Ko nga pakeke mohio kite ingoa ote tane a Hinematioro kaore e aro ana ki te rapa i tona whakapapa. Na Rutene Koroua o Ngatikonohi, whangara, i homai tenei whakapapa kia au

Ka kitea i konei he riterite tonu ia te whakapapa o Hinematioro raua ko tona tane. Tena, mehemea no Whangara enei tangata he aha te kupu 0 te patere nei i penei ai.” 44 Kati ka tutuki te haere, ki Te Kaha makau ran, kia Te Hoatiki.” Na Te Hapi Hinaki, kaumatua o Whangara tenei whakamarama i homai kia au. Ko Hinematioro raua ko Te Hoatiki i te Kaha e noho ana, Te maara i mahi kai ai o raua tangata ma raua ko 44 Maarct-a-Te Atua. 9 * Kei a Wiremu Hei tana maara i tenei ra. I te tau tuatahi tonu ka hinga te kumara. Haere ake nga kete e 400. Ka haere te rongo o te nui o te kai o te maara a Hinematioro. Ka tag te rongo kia Tamahae 1 Maunga-roa e noho ana. Ka whakatauki te koroua ra: ‘He wha-te-rau ki Raemaihi, e ara tou ingoa; he wha-te-rau ki maara-a-Te Atua, kaore e ara tou ingoa. Ko “ Raemaihi ** he nip ara kei Whangara. Ka haere te korero ra ka tae kia Hinematioro raua ko Te Hoatiki i Te Kaha ka mate te tokorua nei i te whakama: Ko to raua hokinga tena ki to raua na kainga ki Whangara.