127:—HE WAX AT A' TANGI MO TE TIHI.

Toa Takitini, Issue 88, 1 December 1928, Page 118 (Supplement)

127: —HE WAX AT A' TANGI MO TE TIHI.

Na Te Matapo. (Nga-Puhi). Na Ngakuru Pene Hare i tohutohu mai. He waiata tangi tenei na Te Tihi, i patua ki roto ki tona pa i Malaraua e Hongi Hika. Ko tenei pa kei te kainga o Re Te Tai Papahia i Waihon, Hokianga. Na Te Matapo-he kapo, i whanan pera tonu mai-i tito tenei waiata. Ko te whakaoriori tenei o tona mokopuna o Te Rangi-wahipu. I niuri i to whawhai i Moremunui ka hoki mai a Hongi Hika me tona kino ki Te Roroa Tera tetahi toa i Whiria, ko Hukeumu te ingoa, i te wa i whakaekea ai e Hongi Hika tana pa. Na tana tangata i aweke, ka mahara a Hongi kei te kite pa i te tangata; ka maunu tana ope, ka heke. Ko tona tahuritanga tena ki Hunoke, ka patua a Tuohu ratau ko tona iwi. Tera te ope oTe Roroa kei te haere rate ngahere, ka huaki ki Kaikohe; ka patua te pa i reira, a Pakinga; ara ke ra hoki nga tangata kei te ope a Hongi. Ka patua te hanga nei te wahine, te tamariki. Ka hoki mai na a Hongi i Hunoke, a, kei te Taheke ka tutaki kite rongo ote parekura i Pakinga. Hurihia tonutia atu e ia, ka whakawhiti kite Waihou: a kei Mataraua ka patua a Te Tihi ratau ko tona iwi.

Na Ngahuru Peue Hare o Hokianga i waiata i Poneke i le 24 o nga ra o Hepetema, 1924; a, na Te Raumoa i tuhi nga kupu o te waiata; naku i tuhi nga whakamarama. E tama! e tangi i roto o Wairoa!' He moho tangala, e, he whenua mehameha; Mumutai, 2 e, he wawa whenua. He aha rate mea i rarua ai koe? He hara pea, e, kei o matua. Whakau, e tama, nga hau o te uru, Ko Ngungunu, 3 ko Ngangana, ko Aparangi, na i! Te whetu i te rangi ka amohia ki runga, Engia 4 ko Te Tihi tenei ka ora mai. Katahi te aroha ka ata rangona iho, Pakuku ana te tau o taku ate. Haere mai, haere ki to matua ra-nge, 5 Ki a Mauwhena, 6 kia hikitia koe. Me poi tu koe ki rnnga o Maukoro. 7 I herea tutia te kaha 8 o Rongomai Te kaha te pekapeka 9 a Nuku, Te kaha te pekapeka a Rangi, na i! Hoaia to manawa ko Hotumanawanui, 10 Ko te matau a Titi-a-te-po, u Ko te matau a Titi-a-te-ao, 12 Ko Houmaora 13 te puke i Hunoke,' 4 Ka tarehua’ 5 ki to matua. Whakau, e tama. to waka waihoe tana, Te tuki o Ahuriri,' 6 hei kawe i a taua. Me morere koe ki Taumarere, 17 ki a Te Koki' ra, Kia whakahau koe i te umu tahu ata na Haumaringi.' 9 Kei runga Tara 20 ma, kei te kapua tu, Kei te tatau 21 o Hui-te-rangiora, Te whare 22 o Mawete kohanga riroriro. Ka riro taku kai 23 takere taua. Kei hea taku kai? Ara, e tama! ko to matua ko Titihamuti, 24 E haere ana i te paki, te paki a Koperu, 2s E takoto mai nei to rangimarire, An an ana hoki te urunga ki raro na. E kore e whakamana, me whariki iho. Hei takapau haerenga mo Hineiti ahaku, Mo Hine ahaku na i! Ehara hoki ia i te hou tipu ake i a rnalou nei. Na hiran 26 iho, na hirau ake, na Tiki-rauhanga; 27 Ko ia te whainga, i whawhai ai raua. Tikina mai ano e Tareha, 28 Horahia iho kite paki kai-kutu. Koakoa tu ana Whakaahu i te whare: Ka oho Pakuru. 29 e Tara 30 e, ka huaki 3 ' ite ata, Kei te takapau o o tupuna, e tama e!

Ehara Tahere 32 ko Tuterearea, 33 He rongo hakirikiri, He rongo hapai mai ki a tana; He taua i ia ra, i ia ra, Ka mate ki te mate 34 uraura. Ka whakatara a Karipi 3s i ana niho, He niho kai tangata. Ka pan te ki atu e an, e tama! Kia run a mai kite rum o katoa. E kore e ruru mai taku manu, Ka kakapa ki tua te wai rahi, Tama i torohakina e koe ki Malatera, 35 Ki Waerota, 37 te tau mai hoki koe na. Kaati ano ra, e tama, kia waiho atu koe lau hara ka nui, kei nga puka i Hapopo, 3B na i! I whakamoea pea koe kite moenga No Tumoeroa manini kaiota. I horongia pea koe Kite horomanga nui no Tulioropunga, Ka kite iho ano Parahiku, 39 , e tama, na Teri. 40 Kopia iho ra taku piha 4l kaimata, Taku mata 42 uraura na Hine na haku, Nana i mirimiri kite hua ringaringa. Me toto koe ki te wai o Puanga 43 kite rangi, Kia tupu ai koe, Hei pa tu hau kite ao ote tiu. Unuhia atu ra te puru 44 o Hokianga, Tena ka tere te ripa ki Moehau, 45 Hei matakitaki ma te puni wahine rte nui Ati-hure 48 Ka iri ra ia ite whata 47 pouaka, Te whata a Tarahape 4B i rore ai te rangi. Tahuna iho rate umu 49 tamahana, Te nmu a Puhikura, 30 Ko Hineroroiarangi s ' na i! E tae korua ki runga o Kuratope, s2 Huri mai to mata ki to hoa i te urn, I waiho i Whiria 33 ite paiaka s4 ote riri, Te kawa o Rahiri. 35 He ata ka marama i runga o Te Ramaroa, 58 He ata huaki ra-nge Kei te takapau o o tupuna, e tama e! Hukeumu ! 5 7 E tu ki runga ra, tuku iho ki raro ra. Hapainga, e Rangi, sß ite mata tahuna waho o Tawakeroa, 59 Kia whakau koe hau o Tangaroa; Me whangai koe ki te ika 80 kai apuapunga kite moana, Kia harauta, kia inu ake koe te wai 6 o te korio, Ko te wai ra tena o o tupuna, e tama e! 'WBiroa;—He awa kei te tai hauauru, kei waenganui o Hokianga, o Whangape. zMumutai:—Te ngunguru o te tai. I taua wa hoki e rangona ana te wawa o te whenua i te reo o te tangata.

sNgungunu:—He hau pukerinui (cyclone). Ngangana: He hau pokaka. Aparangi: He hau nui, he hau pa roa. 4 Engia: E rite ana ki tera kupu, ‘E tia.’ Ra-nge: Kei runga i Tainui, i a Te Arawa tenei reo; e kiia ana he reo tawhito no nga iwi o te tai-tokerau. “Mauwhena: He tipuna no Nga-Puhi. He pa kei te ngutuawa o Hokianga, kei te tuaraki. B * e Ki a rj ° |^ on g° m 3 *: He mana tenei. He tipuna a Rongomai no Nga-l uhi, mo reira te whakatauki, He iti mahinga na Rongomai, e toto te oneone. He iti noa, na te karakia ka ranea te kai. ’Pekapeka: He mana tuku iho, haere mai i a Nuku ka peka, haere mai i a Rangi ka peka. 'oHotumanawanui :—He tikanga kupu, kia manawanui. . ( No te ahiahi i whakatakotoria ai te whakaaro kia "Titi-a te-po ) whakaekea te pa; na kua titi te matau i tena wa i 1 2 Titi-a-te-ao j te po. No te ata ka whakaekea, ka horo; na, ko te v matau a Titi-a-te-ao. 13 Houmaora- He ingoa no Tuohu: e rua ona ingoa. He rangatira no Ngati-Pou, no Nga-Puhi, na Hongi Hika i patu, Na te iwi ° 1 uohu i patu te pa o Nga-Puhi i Pakinga. l4 Hunoke: Ko te pa o Tuohu i riro ai ia i a Hongi Hika, kei te wahapu o Hokianga, kei te taha tonga. ,s Tarehua -Te kupu p naianei, 'huakina,' ‘whakaekea,’ ‘whakangaromia.’ ,c Ahuriri: Ko te waka o Ahurin ma, e haere ai ki nga taua. ■vTaumarere:— Kei waenganui o te Kawakawa, o Opua. ,B Te Koki: He rangatira nui no Nga-Puhi; ko Taumarere te kainga. l3 Haumaringi: He rangatira ano no Taumarere. 20 Tara:——He rangatira no Ngati-Rangi; he tangata maunga-rongo hoki no roto i a Nga-Puhi. Koia tera kupu, ‘kei te tatau o Hui-te-rangiora.’ Na Tara te whakatauki, ‘‘Ehara Nga-Puhi he purpuru, he taka, ka pa taua ko ahau ko te titi, ko te aporei, ko Tama-purupuru-marire, ko te angaanga titi iho i te rangi.” Tirohia te waiata nama 80. 2! Tatau, etc: Kua whakamaramatia i runga nei. 22 Whare o Mawete:—He whare whakatakoto whakaaro whaiti, tango ngakau mo te riri. Ka whakaritea ki te whare iti rawa.

* « i 111 23 Taku kai takere taua: —He kai e mahia ana ma te ope, ka haria mai, ka hoatu ki te rangatira. Ki te kainga, na, ka riro mai ite ope te ngakau o te hunga nana te kai, " 4^*t ilhamuti : kle ngatira i mate i roto ite parekura i mate ai a Te Tihi. ts Koperu: He rangatira no Nga-Puhi, he whanaunga tata no Hongi Hika, na Ngati-Maru i patu, whakaratohia ai te tinana ki nga iwi tae at ki Waikato; ko Ngati-te-ata kaore i kai. E kiia ana he kuha i a Potatau. Ko tana haere he kimi whanaunga ki Hauraki; e ru haere ana, na te tangata mutunga i patu kohuru. Ko te tangata tena mo te rangimarie, e au ai te moe. 26 Na hirau iho, etc: —Ko enei kupu mo te poriro. 2 7 Tiki-rauhanga: He mea i hanga kite wahi ngaro. 28 Tareha: He rangatira no Nga-Puhi. 23 Pakuru; He rangatira no Nga-Puhi. 3°Tara: Kua whakamaramatia i runga ake nei. 3, Ka huaki ite ata, etc.: Ko te takapau hoki tera o nga tupuna, ko te huaki tonu i te ata, i te ata o te riri. 32 Tahere: ) .. , 33 Tuterearea: J Man g amu ka enei tangata.

33 Mate uraura:— te mate i mate katoa ai te tangata tae noa ki nga tamariki. 33 Karipi:He toa: ka patu i tana parekura, rangona rawatia ake ka tau he wahi ke tana parekura. 3 eMatatera: , - : 37 Waerota: > Kei Hawaiki enei ingoa. 37 Hapopo: ; 33 Parahiku:He rangatira no Nga-Puhi. 4 °Teri: He rangatira; he tamaiti nana a Te Rangi-wahipu, te tamaili e whakaorioritia nei. 41 Piha kai-mata:—Mo te tamaiti nei, kaore ano hoki i pakari. 42 Mata uraura:—Mo te tamaiti. 43 Puanga, etc.: Ara, he wai tapu kei te rangi. 44 Tej puru o Hokianga:—Mo Koperu i patua ra e Ngati-Maru. 43 Moehau:— te kurae e kiia nei e te pakeha ko Cape Colville. 46 Ati-hure;—Ko Te Mahurehure e noho ra i Waima. 47 Whata pouaka: He iringa kai, tangata, etc. 48 Tarahape:He tupuna no Moetara ma, no Hokianga. 49 Umu tamahana:—Ara, he ‘topipi,’ he umu iti motuhake ma tetahi tangata. Tirohia ‘umu ki tahaki’ i te waiata nama I. s °Puhikura: ( u , , . L -.ip . > He tupuna, he tohunga. s'Hineroroxrangt: ) 52 Kuratope;—He pa kei te takiwa o Kaikohe. 53 Whiria:—Ko te pa tenei i whanau ai a Rahiri, kei te taha marangai 0 Opononi. Ko nga pa enei i whakatupuria ai te tangata i mua; ko Whiria kite taha tonga, ko Maukoro kite taha hauraro. Ka tupu. ka nui te tangata, katahi ka pakaru ki waho. 34 Paiaka o te —Ko te tamaiti a Rahiri ko Kaharau, i waiho 1 Whiria, no roto ake ite kopu 01 Rahiri, ote kawa o Rahiri. 1 puta mai i a Kaharau nga uri rangatira toa o Nga-Puhi. ssßahiri: te tupuna nui tenei o Nga-Puhi. 56 Te Ramaroa:—He wahi tapu e tata ana ki Whiria, engari kei te taha ki te maunga. 57 Hukeumu:—No Te Roroa tenei tupuna toa. 38 Rangi: wahine rangatira. saTawakeroa:— He tahuna kei waho o Pakanae, Hokianga. 6 °lka kai apu, etc.; —He hapuku. B, Wai o te korio:— wai no te ika, hapuku; he ingoa hoki no tetahi puna kei Waikare, e tikina ai ki reira he wai mo nga rangatira.