KO WAI TE MEM A HEI POOTITANGA? P. H. Tomoana.

Toa Takitini, Issue 84, 1 August 1928, Page 828

KO WAI TE MEM A HEI POOTITANGA? P. H. Tomoana.

Ehara tenei i te patai e tika ana kia waihotia hei maharahara ma nga kai-pooti o Te Tairawhiti i muri o tenei paremala e tu nei inaianei, notemea timata mai i te paremata tuatahi i tukua atu ai .te Maori kia urn ki reira tae mai ki tenei ra, ara, mai i te wa i urn ai a Tareha Te Moananui, te mema Maori tuatahi, heke iho kia Karaitiana Takamoana, te mema tuarua heke iho kia Henare Tomoana, te mema tuatoru, heke i ho kia Wi pere, te mema tuawha, heke iho kia Timi Kara, te mema tuarima, tae mar kia Ta A. T. Ngata, te mema tuaono e tu nei, katahi ano ka puta nga manakohanga a te hunga kua riro atu nei i mua i tatou. Ahakoa pehea te whanui, te whaiti, te hohonu, te papaku ranei o ratou whakaaro me nga mahi i roto i o ratou nei ra, ahakoa pehea te whakaeke o te Iwi pakeha, me nga tuanga i nga huarahi mo era tu whakaeke, ahakoa i wahi ru-rua tonu te whakaaro o etahi o ratou, etahi ki tahitaha, etahi ki tahitaha, tutu ana i roto i enei ra ta ratou tukunga atu i a ratou me o ratou mana whenua, mana atua, kia riro i raro i Te Ture Nui o Te Emepaea o Te Kotahitanga o Ingarangi, Katara ni, me Airana, me nga Tominiana i waho atu o enei. Otira kaore i warewaretia e ratou me o ratou kai arahi te whaka takoto tetahi wahi hei taanga manawa mo ratou me nga uri e puta mai i muri i a ratou, ina maharatia e ratou kei te kaha, kei te mama, kua waia ratou ki te whakahaere i a ratou me o ratou mana tawhito, haaunga ia nga mahi kai tangata nei, kia wehea tetahi wahi hei mananga mo era ahuatanga katoa. Nga hua i kitea ake, me nga whakamatauranga i era wahi koia enei Tuatahi:— r fe kupu aTe mema tuatahi kite paremata ara a Tareha Te Moananui, i runga i te kaha o te mahara o te iwi kia mohio ratou ki nga hua o tona urunga ki tera turanga teitei, ka pataitia i te hui i Te Waiohiki:— “Pehea tena wahi me tena mahi i haeretia ana e koe?” ‘‘Kaore he painga. Heoi ano ko te po kia moea, ka ao te ra. I muri i tenei ka uru ko Karaitiana Takamoana, ko te kupu i mauria mai ki te kaainga he whakatutu kite patai a te iwi i Pakowhai:— Pehea ake tau haere?” Ka whakautua e Karaitiana,” Kaore he painga o tenei tu ahua iau nei, te turi, mete wahangu. Ma te reo kihi ka taea atu ai on a hohonutanga.” I muri i tena ka uru atu ko te taina o Karaitiana ara ko Henare Tomoana. I uru ano hoki ia ki Te Whare Ariki i muri mai, tae noa ki tona matenga. Koia tenei ko te waiata i titoa e Henare Tomoana i a ia i te Paremata: —

Tenei ka noho i te paremata Pa-raia ki Te Uni nga whare o Kuini Nga whare enei i mahia atu nei Nga ture kikino mo te iwi Maori e —i. Ko Taiaroa ra te heti o nga mema. Na ana te motini mo te motu katoa. He aroha noake nga iwi o te motu, I tu mai ai e a Te Mohi Tawhai, Te Mema o Ngapuhi na — Kumea mai rate pooti kia mau Hei ngaki i te mate o te iwi Maori. Piki ak© matou ko aku hoa ki runga, He whakaaro kotahi piri tonu matou. I rehua iti nei, ka hinga nei matou ra —i! Tera koutou kei te tuku kahiti Ki te tumuaki e nga kooti whenua! Ka noho i reira ko nga kai-tawari. Ko te mea tena nana i huna atu. Te mana nui tonu o te Iwi Maori na! Ehara a Kerei i te hoa piri pono Mo te Iwi Maori e kimi nei te oranga. Na ana nei hoki ra ka raru Te Atiawa I mau ai a Te Whiti i runga o Taranaki Na ana nei hoki rate pire reiti nei, Te pire tiuti nei, mete heti o Kuini e —i. Tenei ra e te iwi ko te mate i o mema, Ko turi ko whango e ko poke i aku whatu. Huri kaurapa noa te tinana i te whare, Tu-tahanga noa te marae o te pakanga I te kapetautanga o te arero i roto ra! Kanui te whakamiharo iho ki enei maharatanga a nga kaumatua nei. No nga ra i a Wipere ko enei kupu e rua: — Tuatahi. “Ina tonu te ngaio nei. Ki te he taku korero Ki konei au tarona ai.” Tuarua: “Whakamahia te paku whenua kite kaanga.” Na te moreho o nga kaumatua nei (kaore hoki ra he honore nui ake i tenei karangaranga no to tatou koroua) ko enei kupu a Timi: — Tuatahi. No te hui i Te Waipatu, 1889 Ka pataitia mehemea pehea te kupu mo te reiti i nga whenua Maori. Te whakautu a Timi:— “Kaua hei utua nga tono reiti mehemea kia man tonu koutou ki nga huarahi o koutou tu-

puna, me te whakawhiti atu ki pakowhai i runga waka. Engari ki te haere koutou ma nga huarahi kua mahia nei me te piriti i Ngaruroro, he mea pai ano ‘pea’ te utu i nga reiti. Te kupu tuarua ko te nei “TAIHOA.” Kaati kua heke iho tenei kite ao marama i a tatou tonu nei ete iwi. Otira me ata waiho atu koutou e hoa ma i waho atu o Ngati Kahungunu o Heretaunga nei ko nga kupu enei a Ngata e whakaputa ana ki o koutou aroaro, ki nga aroaro me nga marae o koutou maatua me o koutou tupuna kua ngaro tata ak© nei. (1) Whakapaitia o koutou marae (2) a koutou tamariki kite kura (3) Whakamahia o koutou whenua (4) Kua tata nga riihi te mutu. Whakariterite, kia mutu rawa ake kua noho rite kite tango, ki te mahi i aua whenua. (5) Whaka-kaporeihana i a koutou mo nga whenua kei te nui i roto Waimarama, Manawaangiangi, Tangoio, Tutira. Puketitiri, me Aorangi, Owhaoko me Te Awarua. Ko te putake i tuhia iho ai enei korero, kia ata whawhai ai te pangapanga i o tatou whakaaro morehu e kumea ketia nei, e whakaekeekea nei ki runga i nga poropititanga a era atu tangata, ka mahue iho nga whakaaro nunui e takoto-a-ohakitia nei i roto i o ratou marae, i haeretia ai te motu e ratou, i whakatakototia ai nga kupu ki roto i era atu marae maha o te motu itera e houkura ana te mana mete kupu, ka waiho mo roto i tenei ra, kaore nei he whawhatanga iho ki nga kupu tohutohu, ki nga kupu whakahau, tutu ana te werawera, kikimo ana nga whatu ki te kawe ite kupu kia rangona, kia manaaki tia e te iwi i nga huihuitanga tangata, he aha tatou c kume ke nei! Ki te whakatakia paitia nga kupu me nga mahi a o tatou kai-arahi i roto i nga take mahi i nga take korero (politics) ka marama tonu tatou ki te haere whakamuatanga o nga tohutohu me nga mahi, engari na tatou ano i moumou te haora me te meneti. A Tareha, a Karaitina, a Henare, a Wipere, a Timi Kara, na o koutou matua me o koutou tupuna katoa i whakatutu, me te nui o a ratou whakamihi ki enei o ratou. No nga ra i a tatou ko tenei pekanga o nga whakaaro o Te Ao Hou. Tutuki tonu to tatou whawhatanga iho. Ko te hua ° tenei whawhatanga ko nga tohutohu kua korerotia ake ra kei runga. Kaore enei korero i makaia noatia ki te parae. engari i horahia ki nga marae maha roto o Heretaunga. Otira no roto i tenei ra, ina ra e whakamiharo iho nei kia tatou e noho-a-matakana, e noho-a- kati-pupuhi, e ai te titiro atu i te lutenga a nga whakarawe a “Te Reipa paati.’ Kaati mai ite kati pupuhi! He pai ke te Rangimarie.