PIWA TAIPO (Typhoid Fever).

Toa Takitini, Issue 80, 1 April 1928, Page 768

PIWA TAIPO (Typhoid Fever).

T. WI-REPA, M.8., WI-REPA, K° tenei kupu ko te 44 Piwa,” he ingoa i hoatu e nga tohunga ki nga mate wera te kiri. Ko te kupu “ Taipo ” i whakapiria nei kite taha, he kupu pakeha ano: ara, “typhoid.” Ehara i te kupu a etahi o tatau iwi mo te 44 Kehua.” Ko te piwa tenei o te Maori o roto i tau e 50 ka taha nga nei. Kaore au e marama mehemea koianei ano tona mate i mua atu ote taenga mai ote Pakeha. I nga tau tuatahi ote kura i St. John i Akarana, i te tau 1850 pea, ka pa te piwa nei ki nga tamariki. Ko tetahi o nga tamariki aTe Wiremu Parata, Pihopa tuatahi o Waiapu i pangia, a. mate tonu atu. Ite tau 1919, o 477 nga tangata i pangia ete piwa. Ite tau 1920, e 389 i pangia; i te tan 1921, e 451 i pangia; i te tau 1922, e 539 i pangia; ite tau 1923, e 276 i pangia. Ki taku whakaaro, i roto i enei tangata e 2132 i pangia e te piwa i te tau 1919 Id te tau 1923, e ruamano he Maori. Koianei tetahi o nga mate e whakahaua ana e te lure kia whakaaturia kite Tari ote Ora. He mate rere tenei mate. He mate e taea te arai atu kia kore rawa epa mai kite tangata. He mate tenei no nga whenua kaore e tino kaha te wera, penei me Niu Tireni, me Amerika, me Ingarangi, me Awherika kite tonga, me Inia. Ahakoa i whea wahi ote ao. kotahi tonu tona ahua. He kai whakaatu ia no te iti o te maramatanga ki nga tikanga ote Ora. Kanui te puta o tana mate, he nui te kuare ki nga Ture ote Ora. Kanui te marama ki nga whakahae’'» ote Ora, ara kite ma o nga kainga, ka ngaro tana mate He ngarara te putake ote mate nei. Koianei tetahi o nga ngarara tino mohiotia. Tona ingoa ko te 44 bacillus typhosus” Ko nga kai whakakaha i te ngarara nei ko te he mea te kino o nga awa man paru ote kainga; ko te kore awa ranei. Tuarua ko te urn o te ngarara nei ki roto i te wai inu o te pa, o te taone ranei. Otira he paru te tino kai-whakakaha i a ia. Hid atu hoki te piri o te noho a te tangata, te kore e tuku mai he hau pai ki roto i nga whare noho, me nga ruuma moe. I tetahi wa ka piri te ngarara nei ki runga i nga ringaringa o nga tangata tiaki ite hunga e mate ana. Kite kore aua ringaringa e horoia kite wai rongoa, ka tae kite waha, ka horomia te ngarara. ka pangia ena ete mate nei. He mea ano, ka taka etahi o nga ngarara nei ki runga i nga kai. Kite kainga atu ka pangia te tangata. He range tetahi mea maumau haere i nga ngarara o te mate nei. Kite tiko koraha tetahi tangata kua timata te pangia e te mate nei, ka tau te rango ki runga i tona paru; ka piri ki runga i tana rango nga purapura o te mate nei; ka rere te rango nei, ka tau ki runga ki nga kai ate tangata. Ka whrAarerea nga purapura ki runga i aua kai. Kite kainga atu e te tangata, ka pangia ia e te mate nei. Kia mohio mai koutou: Ko te paru o te tangata te wai ivhakatipu o te ngarara o te mate nei.

Ehara ite mea kei to tatau whenua anake te mate nei. Kei nga wahi katoa o te ao e kaha ana te paru o te tangata, temp, kainga noho, tona wai inu, tona miraka, tona ivhare, me tona pa. Ehara i te 44 taipo,” ara i te 44 Kehua ” e tuku mai nei i te mate nei kite tangata. Otira, me ki pea, te 44 Kehua ” nui tonu ko te 44 Paru.” I te tau 1903, e 3347 nga tangata i mate i Ingarangi me Weira. Ite tau 1900, e 35,379 nga tangata o Amerika i mate i te mate nei. I nga whawhai o mua atu ite whawhai nui ka taha ake nei, nuku atu te maha o nga hoia e mate ana i te mate nei i nga mea e hinga ana ite mata. Ite pakanga ate Marikena raua ko te Paniora, e 20,738 nga hoia i aitua o roto i nga hoia 107,973 0 Amerika. Ite whawhai kite Poa, e 7991 nga hoia Ingarihi 1 hemohemo i te mate nei e 7582 ano i hemohemo i te mata. Ko te take i penei ai te nui o nga aitua o enei pakanga, e kuare ana te iwi, tae noa ki nga takuta ki nga whakahaere c kaha kore ai taua mate. Kei te whawhai a Ruhia raua ko Tiapani, ka kitea te marama 0 nga takuta o tetahi taha, o tetahi taha kite arai ite mate nei. 1 roto i te ope taua a Tianara Oku (Tiapanihi), 133 ano nga mea i pangia e te piwa! Tae rawa ake kite whawhai nui oteAo ka taha ake nei, ka kokiri ki runga te maramataonga o nga takuta o nga taha katoa. I roto i nga miriona maha i urn kite pakanga, he iti rawa atu te kaute o nga mea i pangia ete piwa. He mate whanui tenei no te Ao. la ia te wikitoria i te wa o te kuaretanga o te tangata. Kei te horanga o te maramatanga ka pehia te mate nei kianiho kia niho-kore kore rawa atu. Ki etahi whenua he raumati te wa kaha o te mate nei. Ki etahi wahi ko te ngahuru. Kite Tai-Rawhiti nei ko te takurua te wa kaha. Hei te tekau ma rima, ka aim atu kite torn tekau nga tan kaha te pangia ete piwa. Tena ano nga take i kaha ai ki ena tau o te tangata. Pangia ai ano ra nga tamariki pakupaku i rare i te tekau m :rima ka heke kite kotahi tau. Engari lie iti te pangia o ena. Pangia tonutia ai ano nga pakeke ote 40, tae atu kite 60 tax 1 . Kia mohio ra tatau, ko te mate nei no nga tau tai-tamariki ote tangata: ara. tekau-marima kite toru-tekau tau. TE WAHI E TAU ANA TE MATE. v Te wahi e kaha ana te mate piwa ko roto o te whekau paku I te wa kore mate o te whekau, mehemea ka tapahia, ka kitea e tal i mea e tipu ana penei ite ngakihi pakupaku nei. I kaha ake to ratau nei pango i to te toenga atu o te whekau. He ngohengohe kite whawha atu; engari he matotoru ake i etahi wahi ote whekau. I timata atu aua mea i tetahi pito ote tero paku, tae noa ki tona hononga atu kite tero nui. Te ingoa o aua mea ki nga tohunga he 44 Fevers’ Patches”: Ko Fever hoki te tangata tuatahi nana i whakaatu aua mea kite ao tohunga. Ko te hanga o aua 44 patches ” no te momo e kia nei he 44 lym-

phoid tissues,” penei mete nga “ tonsils.” Ko nga “ Peyer’s Patches ” net te pua taunga o nga ngarara 0 te mate piwa taipo.. Ka tau ki kona ka whakapupuMtia; tuarua , ka Avhakaperautia; tuatorii ka heke te pirau ka takoto he kiko ora ka toto; tuawha ka pakaru taua wahi. Ko te take tena e pupuhi na te puku o te turoro pangia e te piwa taipo. Ka pangia te; whekau e te mate, ka ngoikore, kaore e kaha kite mahi i tana mahi: ara, kite pana ite hau kino, ite paru kino ki waho. Ka noho te hau i roto; ka whakapupuhitia te puku. He wa ano, ka kaha te pahore o te “Peyer’s patch,” ka torohi te turoro. Ko te wera ote kiri, mete anini, mete ngutungutu ahi, i ahu katoa atu i te parekereke o te mate kei roto Ite whekau. Koianei te kaupapa ote tiaki a nga takuta ite mate nei i te piwa taipo: he mohiotia kei te whekau taua mate a, he pahore nid kei reira . Kite kore e waiho ki ata tau ana te whekau mate nei ka pakaru, ka hemo te turoro. Ehara hei takaro ma nga takuta e kore nei e hoatu he kai maro, ara miti, Kumara, parareka, puha, paraoa, ma te turoro. Ehara ranei ite whakaaro kohuru. Tupono ana te takuta ki te turoro piwa taipo penei ana ona whakaaro: “He pahore kei roto i te whekau. Kaua he kai maro e hoatu. Kite hoatu he kai maro, ka pakaru te whekau ka hemo.” Kaua e whangaia ki nga rongoa whakatikotiko kaha, kei rurerurea ka pakaru te whekau. Tena matakitaki mai kite he ota te Maori e whangai nei ite turoro piwa ki te mutunga mai ote rongoa whakatikotiko kaha: ara kite wai harakeke. Ko te kaupapa tenei o ta matau nei kore e hoatu Katoroera, tote rongoa, me etahi atu rongoa whakatikotiko. Tena, he aha rate kaupapa ota etahi e whangai nei i nga turoro piwa taipo ki te wai harakeke? Nga turoro piwa taipo ipa atu au, i aitua, he mea whangai na nga whanaunga kite wai-karakeke, kite kai maro hoki i muri i taku tuara. Ehara i te mea pahore katoa ai nga whekau; a, mohiotia ai ranei nga mea mo te pahore, nga mea hoki mo te kore e pahore. Engari kei te mohiotia ko te mutunga mai o te kaha o te mate nei ko te pahore, me te pakaru te whekau. No reira ka haere te tiaki i runga ite tupato kei tutuki ki te ahua e wehingia nei. He wa ano kaore e aitua te turoro whangaia ki te kai. Engari anei te whakaaro. Kite pakaru te whekau ite kai, ka taea tatau e o tatau mahara te whakawa. Ki te pakaru te whekau i te kaha o te mate anake atu, kaore o tatau mahara e whakawa i a tatau. Heoi ano na te kaha ote mate i aitua ai. (Taria te roanga.)