TAKIWA O WAIPA.

Toa Takitini, Issue 79, 1 March 1928, Page 752

TAKIWA O WAIPA.

I MUA ATU. I MURI MAI HOKI, O TE WHAWHAI I TE TAU 1863. Na R.T.K. K A nui nga kupu whakamihi e whakapuakina ana i enei ra mo te noho pai ote pakeha rana ko te Maori. Ite kaha 0 te whakahoahoa o nga iwi e rua ka amuamu tetahi tangata o Ahitereiria mo tenei ahuatanga; i ki ia kua whakahi rawa te Maori. Otira i riria tenei pakeha ete pakeha ano mo ana kupu pokanoa. He tika tonu te noho pai o te pakeha raua ko te Maori i enei ra; ko te mea paihere i to raua aroha ko te urunga o te Maori kite whawhai mete toa ote Maori ki nga mahi takaro ara kite purei putupooro. Ahakoa ra tenei ahuatanga e kore te ngakau ewareware kite ahua ote noho ote nuinga ote Iwi Maori i enei ra. Kua riro ke te mana ote whenua ite pakeha mete tino nuinga o te whenua. Ko te ahua ko te pakeha te tangata whenua ko te Maori he manene. Rere ai toku wairua kite matakitaki haere 1 o taua iwi huhua a ka kite iho i nga taone nunui, i nga taone huhua noa atu o te pakeha, i ana paamu ataahua; tena ko te Maori me mahi nui ka kitea e piri ana ki nga taha ngahere, ki nga tapa atai ote moana. Kua whakatoririki te Maori, kua raungaiti. Ka tangi rate ngakau ka tangi me Oriwa Korimete i tangi ra ki tona iwi i ngaro no te mea 44 kotahi ano ariki kei te pupuri ite whenua katoa.” Ko nga kupu a Korimete e eke ana mo te Maori no te mea kotahi ano ringa pakeha kei te pupuri i te whenua katoa, a ko o taua toenga whenua kei te whatorotia mai e taua ringa kaha, e taua ringa roa, e taua ringa mau. He korero aroha nga korero mo te takiwa o Waipa me ona iwi. Ko te whenua kei te toitu tonu engari ko te Maori kua kore. Kaua e tirohia hetia mai enei korero; he puputanga ake no te aroha i korero ai, a, ko te ahua o Waipa ko te ahua ano tena o etahi atu takiwa Maori. Ko nga korero nei he mea tango mai i te pukupuka a Hemi Kawana (James Cowan) he pakeha aroha kite Maori. I huaina eia tana pukapuka ko te 44 Old Frontier,” no te tau 1922 i taia ai. Ko te mihinare tuatahi kite noho ki Te Awamutu ko Te Ahiwera (Rev. B. T. Ashwell) i te tau 1839 engari ko te tangata ia nana te Rongo Pai me ona hua ataahua i whakau ki roto o Waipa ko Te Mokena (Rev. John Morgan). Ko tana ehara i te mea ko te kauwhau anake i te Rongo Pai engari ko te tohutohu ano i a Ngati-Ruru, i a Ngati-Maniapoto, kite ahuwhenua. Me i kore nga mahi pai a Te Mokena i tukitukia e te whawhai ko enei iwi hei tauira mo te ahuwhenua ki era atu iwi Maori katoa.

41 Ko ta Te Ahiwera i whakaako ai ko te taha wairua anake. Tena ko Te Mokena i whanui tana titiro mo te ahua o tana mahi. I whakaakona eia te Maori kite ngaki ite whenua, i tiria eia he rakau hua, i whakaakona te iwi kite whakatupu witi, aki te huri ite witi hei paraoa ki a ratou mira-wai. Na runga i ana tohutohu, i tana tauira, ka aro nui nga Maori o Te Awamutu, o Rangiaowhia, o Kihikihi, o Orakau, ki te ahuwhenua; kite rui witi, kite whakatupu rakau. I mua atu ote whawhai ki Waikato i miharo rawa nga pakeha i tae mai ki Waipai i to ratou kitenga i te koraha e takoto ana nga parae witi, nga mara taewa, kaanga; ako nga whare he mea ata whakararangi marire te tu i nga waharoa mete taumarumaru iho ano nga pititi me nga aporo; kaore he kainga i hapa i tana mira-wai hei huri i te kai pukahu nei i te witi hei paraoa.” Ko tetahi tino mahi a Te Mokena he rui i te whenua kite karaihe kite koroa. Ko tana kuri tona hoa rui. I herea he peeke kite kaki ote kuri ama te kuri e whakangahoro nga purapura. I haere te rongo ote karaihe aTe Mokena kite nuinga o te whenua, i huaina ko 44 te karaihe mihinare.” I tuhituhia e Te Mokena, 44 Nui atu te kaha o te mahi witi ki Waikato. I Rangiaowhia anake e 450 nga eka kua kapi i te witi, a itimataria te whakatupu ite oti, ite parei. He nui o nga Maori kei te whakatupu rakau hua a kua tini noa, atu a ratou rakau, ara he pititi, he aporo, he pea, he paramu, he kuini, he aramona; ka nui ano te kupere. Kaore nga Maori e pirangi kite putiputi; eki ana te Maori ite kore kai ote putiputi he moumou tairaa te whakatupu.” Ite mea ka tu he mira-wai hei huri paraoa ki tetahi kainga ka whai tetahi atu kainga kia tu hoki he mira-wai mana. Ka tauwhainga te ahua, a nawai ra ka kapi te whenua ite mira. Ko te utu ote mira £l5O tae atu kite £3OO. Ko te paraoa utaina ai ki te waka ka heke i Waikato ki Waiuku, ma Waiuku ki Manukau. E eke ana te utu o nga witi o Rangiaowhia e tae ana ki Akarana i te tau kotahi ki te £3OO. He moni tino nui i era ra. Ite takiwa 0 te keri koura ki Kareponia ki Wikitoria i te tau 1849 tae atu kite tau 1852, i tae nga paraoa a nga Maori o Waipa ki Hana Paraniko ki Merepana. Ite tau 1859 ka tae a Dr. Ferdinand von Hochstetter, he pakeha rongo-nui no Ahitiria, ki Te Awamutu. I pikitia eia a Kakepuku, no tona ekenga kite tihi ka puta ia ia enei kupu: 44 Pena tonu mete mapi te takoto a nga whenua momona o Rangiaowhia o Otawhao; i oti katoa te mahi. Kotahi tekau nga roto ririki i taua eaui te raorao. E tom nga tihi wharekarakia i kokiri ake i roto i nga pa pititi, aporo. I miharo au 1 taku kitenga i tenei ahuatanga i te tuawhenua noa atu o Niu Tireni.” Ko te ahua tenei o Waipa i nga ra o Te Mokena i mua atu o te whawhai. Kaore au ite hiahia kia nui rawa aku kupu mo

te whawhai. I urn a Ngati-Haua me Ngati-Maniapoto kite whawhai i Taranaki a he nui o enei iwi i hinga I te mea kei te ohooho tonu te kiri o te tangata ka puta he rarnram i waenganui ite Kawanatanga me Waikato. I hanga ete Kawanatanga he rori ki roto o Waikato. No enei ra hoki ka noho aTe Koohi ki Te Awamutu, ka timataria e ia tana nupepa, 44 Te Pihoihoi Mokemoke,” hei hoa totohe ki ta Patara Te Tuhi pepa ki 44 Te Hokioi.” I tnkitukia e nga Maori te whare-ta 0 44 Te Pihoihoi, i peia hoki aTe Koohi. Ko te muranga tenei ote ahi. I mate te Maori engari i kitea hoki te tino toa ote Maori. I kitea te tino toa ote Maori kite riri ki Orakau, i aranga ai te ingoa o Rewi Maniapoto. Ko te whakaahua ataahua i matakitakitia mai ra e Hochstetter i te tihi o Kakepuku i tino paruparutia, i takakinotia e tenei mea tino kino e te whawhai. I murua e te Kawanatanga te whemia, i tukima hei kainga mo nga hoia. Kua riro katoa tenei whenua tino ataahua, i uhia nei eTe Mokena ratou ko ona iwi Maori, kite witi, kite rakau, kite kaanga, kite taewa-ae, kua riro katoa ite ringa kaha ote pakeha! Kua tu nga taone nunui ote pakeha, kei te rere te rerewe, tena ko te iwi kainga kua ngaro. Na tenei whawhai ka wehe nga iwi o Waikato i te Kawanatanga i te pakeha, a i te Hahi, no te mea no te pakeha te Kawanatanga no te pakeha ano hoki te Hahi. Ko wai e kore e mamae? Kua tino marama inaianei ko te Kawanatanga ihe i te whawhai ki Taranaki ara i te whawhai mo Waitara, a ko te whawhai ki Waikato he hua no te whawhai ki Taranaki. Ko wai ko wai oti e kore e mamae? Kaore pea he tamaiti o Waikato hei tangi mo nga papa a whare o Waipa me ona papa a whare i tangihia ra e Oriwa Korimete? Ina he tangi mana:— Sweet Waipa! Parent of the blissful hour, Thy glades forlorn confess the tyrants power. Here, as I take my solitary rounds, Amidst thy tangling walks and ruined grounds, And, many a year elapsed, return to view Where once the cottage stood, the hawthorn grew, Remembrance wakes with all her busy train, Swells at my breast, and turns the past to pain. E aipa ataahua! matua o nga ra ote koa, Takoto noa ou parae, he hanga ra na te ringa kaha. Ina an e hurihuri noa nei, he mea mahue, I ou huarahi ururua i te whenua i whakamotitia, A, he maha nga tau ka hoki mai nei, Tirotiro noa ana kei hea nga whare mete iwi, Oho ana rate ngakau rapurapu noa ana, Hotu ana te manawa, he tangi ra ki nga ra ka huri.