"TE TAU HOU,” 1928.

Toa Takitini, Issue 78, 1 February 1928, Page 726

"TE TAU HOU,” 1928.

T. Wi-REPA. JJE wa tika tenei kia tirotiro tatau i to tatau alma: Kei te pewhea ra to tatau alma. Ka tae mai te ra o te kirihimete, Ka whakahau o tatau kai hautu kia titiro whakamuri tatau, kia marama ai ta tatau titiro whakamua. A, ka Imri mai ko te tau hou, ka tirotiro ano tatau. Ko te “ Kirihimete,” ko te Hakari tena o Te Karaiti”: ara, whakamahara mo tona whanautanga ki te Ao, i ana mahi, me tona reo whakahau i te tangata kia pai. No roto i te tekau-ma-iwa o nga rautau i muri iho i te whanautanga o te Karaiti i tae mai ai tana Kongo pai ki to tatau whenua no te Kirihimete o te tau 1814 te kauwhau tuatahi o taua Kongo pai ki Aotearoa nei. No te tau 1914. Ka kapi te rautau ote tangohanga a te Iwi Maori i taua Kongo pai hei kaupapa mo ana whakahaere katoa. Me titiro whakamuri tatau kitaua rau tau. RAU TAU 1814-1914. I te taenga mai o Te Matenga (Samuel Marsden) ki NgaPuhi, te mahi nui a o tatau tipuna he pakanga, he kohuru, he kai-tangata. He tau tino kaha ena no nga whakaaro patu tangata ote iwi. Kua whiwhi ratau ki etahi taonga e ngawari ai te patu i o ratau hoariri. Ko te wa tena ote Pu. Ko te wa ano tena ote Paipera. He maha nga tau i tautohe ai tenei tokorua: te pouritanga me tona taonga hou, te pu, ki te maratanga a nga mihinare me ta ratau paipera. I roto i ena tau, ko te mahi nui a o tatau tipuna he patupatu ia ratau. Ko nga ingoa nunui o tena rau tau he ingoa patu tangata anake: ara a Hongi Hika, a Patuone, a Te Rauparaha, a Te Rangihaeata, a Potatau, a Murupaenga, a Te Heuheu, a Rewi Maniapoto, a Tukorehu, a Te Waharoa, a Te Warn, a Tupaea, a Te Mautaranui, a Pomare, a Te Wera, a Te Morenga a Te Heuheu mete tini noa iho te tangata. Heoi ano pea te ingoa rangimarie o roto i te rarangi o te liunga tiketike o taua wa ko Te Kani-a-Takirau rangatira nui ote Tai-Rawhiti. Ko te wawata a nga tangata ote pito timatanga o tena rau tau ko te toa kite kawe ite ingoa ki nga wahi huhua ote motu. Ko aua tau kino kei te 1800 ka aim mai ki te tau 1868. Kei tua mai ote tau 1868 ka timata te mariri o te whenua. No roto i aua, tau kino nga whawhai a Waikato kia Nga-Puhi, kia Ngati-Raukawa, kia Taranaki; no taua wa ano te heke oTe Rauparaha raua ko Te Rangihaeata kite takiwa ote moana o Raukawa; te heke o Ngati-Mutunga me Ngati-Tama ki harekauri, te “ Amiowhenua ” i uhi nei ite Motu. No taua wa ano nga ope patu tangata a Nga Puhi i raro ia Hongi, ia Tuwhare ia Te Titore ia Pomare, ia Te Wera ki te Tai-Rawhiti. Kei te whawhai noa atu te Tai-Hauauru, te Tai-Tokerau, a Hauraki, a Waikato, mete Tai-Rawhiti. No ko tata mai ka whakamatauria te mana Kingi me ona raruraru. I muri i tena ko te

whakahaere Hauhau me ona pakanga ka potae ite Motu. Ka whanau mai i roto i tena ko te mahi a Te Kooti me nga whawhai mo tena take. Ko te whawhai whakamutunga ko te whawhai kia Titokowaru kei te rongo tatau i te hurihanga o nga panmmi nei o Matakitaki, o Te Motunui o Mokoia. o Te Roto-a-Tara, o Te Whetu-matarau, o Kokai, o Te Whiti-o-Tu* ite whawhai nui hoki iTe Tumu, mete haonga i Toka-a-Kiiku’ i te Pukemn, i Pukekaroro, i Titi-rangi, i Te Moremunui i Ika-a-Ranganm. Kaore he wahi ote motu i puare i enei whakahaere o te Ao pohehe. Kaati ehara anake i te mate uruta nana i iki te Maori Id te po. Na ratau tonu i patupatu. Eki ana a Foster, te takuta ote ope a Kapene Kuku, i to ratau taenga mai ki tenei whenua i te ta ara %* te rau taU ° mua atu ite rau tau tekau-ma-iwa, e 400,000 te toko maha o nga Maori. Ite rau tau e korero nei tatau i heke tana tokomaha ki raro iho i te 40,000. I te timatanga o tena rautau he iti nga pakeha: Ko te hanga hianga nei anake. He iwi patu wera, patu kekeno. kohuru, patu tangata. He anga mai i o ratau nei whenua. No te roanga e piki haere ana taua rautau ka piki ano te tokomaha o nga pakeha totika, ka hua nga mahi a nga mihinare, a tae rawa mai kite rua-tekau o nga rau tau i muri iho ia Te Karaiti, kua kore rawa atu e mohiotia i te kai-tangata o tatau tipuna. NGA MIHINARE. Kaua tatau hei wareware ki nga mihinare me a ratau mahi pai i mahi ai ki to tatau whenua. He whenua to tatau e kangaia ana e te reo o te Atua i taua wa. Na o ratau ringaringa i ta kiri mai i roto i te mura o te ahi-whanariki, a, ka waiho hei pepeha ma Te Hetana, 44 Ko to te Atua ake whenua tenei” (Gods own country). I haere mai nga mihinare kite kawe mai ite Rongopai aTe Karaiti ki to tatau iwi. Ite wa tino kino ote rau tau nei ka uru tomotia mai e ratau. Na ratau i whakamutu te kai tangata ate Maori. Na ratau i riringi te wai o te maramatanga ki runga i nga kohatu ratarata uinu tangata, ka matao aua kohatu. I whakapaua e ratau to ratau kaha kite ono ite purapura ote pai ki roto ki to tatau iwi Kai-tangata. Na to ratau kaha. manawanui hoki kite kauwhau i te Rongopai a te Te Karaiti, ka mohio tatau he matua kotahi, he whaea kotahi to te iwi Maori: ara, he teina tetahi he tuakana tetahi: he iwi kotahi tonu ia tatau. No reira e te iwi kei wareware tatau ki enei tangata, me a ratau mahi pai. Mehemea kaore enei tangata Kaore e taea e tatau te tutohu he pito marama ano to te rautau tekau ma iwa. Kei te tau 1875 ka ahu mai kite 1914, ka kaha haere te marama, me te whai hua o a ratau purapura i ono ai. Ko te pito aio tena o taua rau tau. Na tena pito i whakaatu te toa, te pakari, te manawanui o nga kai mahi o roto o te mara waina a Te Karaiti. Na te pito aio o te rau tau nei i tuku iho nga kakano papai, hei taonga mo te rautau hou. Kei te Rangi ratau e titiro iho ana.

kei te kali a ranei tatau kite kawe ita ratau taonga pai kei te pewhea ranei. Kei te man pai ranei tatau ia tatau, kei te mau kino ranei. E koro ma e kui ma i te Po, homai kia matau tetahi wahi oto koutou kaha. Na koutou i tanu te kino, i ono ko te pai. TE RAU TAU HOU, 1928. He rau tau hou tenei. He iwi hou, he mahara hou, he tikanga hou, kei roto i tenei rau tau. Kei te marama te taha ki o tatau hoa kite pakeha. Ko ratau hoki e whakahou nei i nga mea katoa. Te hora ote maramatanga ki nga wahi katoa, na te pakeha. Nga kura Maori i tata kite 150, na te pakeha: he koha na te kawanatanga kia tatau. Nga kareti nunui mo te Maori, he pakeha kei te whakahaere. Tirohia te taha kia tatau. “ Kua hori nga mea tawhito: Kua tuku i o ratau whawharua ki nga mea hou.” He rawe te rau tau i tupono nei tatau ki roto kua rima tekau tau inaianei te pakeke o tatau tangata kua whiwhi taitara matauranga o nga University. I tipu ratau iro wharepuni iro kauta,i ro wharepaenga. Kaore i wawatatia i o ratau tamarikitanga tera e puta mai he motoka, he rererangi, he waereti hei korero takiwa, he rukumoana, he miheni korero i te reo tangata, he hiko, he aha ake, he aha ake. Kaore he kainga Maori ite ngaro i nga ihi-ihi o te ra ote matauranga. Kua whiti taua ra ki Maunga Pohatu, ki Waiapu, ki Te Kaha, ki Ruatahuna, Ki-Taupo, ki Waikaremoana, kite upoko ote Ika, kite hiku, mete puku ote whenua. Kua kore tatau e ngaro ite rakau te huna. Kua pakeha te reo o nga tamariki oia wahi oia wahi. Kei te korero te Maori i nga Nupepa, i nga pukapuka pakeha. la.ra, ia wiki ranei, e rongo ana tatau i nga korero o te ao; e whakaatutia ana e nga nupepa nga taonga hou oia whenua oia whenua. He kai pakeha a tatau kai. He kumara anake te kai tawhito, engari ko ta te pakeha kumara ano i mau mai ai, ara, he “ Waina.” To tatau oranga kei te pakeha. Ta tatau moni na te pakeha. Nga haereere ma nga waka anake ote pakeha. Kua hiahia tatau kia kamakama nga mea katoa pera mete pakeha. Kua mahue nga mahi porori ate Maori. He mahi hipi, he mahi, miraka, he mahi kaanga nga mahi o naianei. Ko nga rori paruparu o mua kua hangaia kia pai hei huarahi mo nga taonga tere ate Pakeha. TENA TATAU. Tena e ui tatou kia tatou ano mo to tatou ahua i a tatou e karapotia nei e nga mea whakamiharo kua korerotia ake ra. Kei te piki tahi ranei tatau mete pakeha, kei te hoki whakamuri ranei? Kei te whakapokaikahatia ranei tatau ete kaha ote marama ote rau tau hou nei? Kei te mau tatau ite kakahu ataahua. Kei te rere i runga motoka; kei te toa tatau ki nga whakataetae ote wa; kei te kaha tatau kite kai waipiro. No tenei rau tau enei mahi katoa. Otira me ngata ranei o tatau puku, me o tatau whakaaro i ena? He maha rawa nga taitamariki e puta mai ana ki nga taone kite haereere take kore

noaiho, kite purei piriote, kite kai-waipiro, kite takaro hoki. Kei te tino mii atu o tatau kaore he mahi pumau. Ka haere nga taitamariki ki nga mahi moni, ka kainga ngamoni pan katoa; a, ma nga matua kua kaumatuatia e whangai kite kumara ite takuma. Kei te maha rawa nga whenua kei te takoto huakore. Ko te taranata whakamutunga tenei kei a tatau. Kite kore e manaakitia i naianei, ka mania i o tatau ringaringa. Kei te uta tonu nga mea moe wahine ia ratau ki runga i o ratau matua. Kaore ano i mohio kite wariu o te Kainga pumau. Kei te maha tonu o tatau kaore i te whakatipu rawa, ite tiaki taonga hoki. Ko te ao hou nei, ao marama nei, he ao pakeha. Ina ra na nga taonga ate pakeha i whakamarama. Ko te pakeha ano hoki kei te marama fci te kaupapa e pai ai te noho i tona Ao hou i whakairo nei mo tatau. No reira, tirohia, akona, whaia, 44 whiwhia, rawea,” nga tikanga a o tatau hoa hei tauira mo te Ao. He toa o tatau tipuna no o ratau na ra. Kia toa ano tatau i o tatau nei ra. Eki ana totatau Ariki: 44 Kia hari o koutou whatu, o koutou taringa, mo ratau i kite, i rongo hoki i nga mea, i wawatatia e nga poropiti me nga kingi kia kite, a, kihai i kite.” Kaore a Rawiri, a Horomona, a Hiha, a Plato, a Socrates, a Newton, a Lincoln, a Lister, a Simpson, a Kapene Kuki, a Nelson, a Wellington, a Ponipata, a Buddha, a Paora, me Te Karaiti i kite i nga mea whakamiharo penei ia tatau e matakitaki, nei i tenei ra. Kaati ra, kei kapo tatau, kei turi ano hoki. Eki ana a Tamahau Mahupuku o Wairarapa: M Te Ao Hou! Maranga! Maranga! Maranga!” Kia orate Iwi i roto i te tau hou.