TE ORA MO TE MAORI.

Toa Takitini, Issue 71, 1 July 1927, Page 613

TE ORA MO TE MAORI.

Na Professor Condliffe.

(Ku a tu a Professor Condliffe hei kai-whakahacrc mo te ropu rongonni oteao e ingoatia nei ko “The Pacific Relations.” Kei Honolulu te kainga. Ko ia tetahi o nga. kai-whakaako (Professor) ote knra nui i Christchurch i nvua tata ak© nei. He turanga whakamiharo tona inaianei. Kei roto hoki a Takuta Te Rangihiroa i tana ropu.) I tono mai taku hoa a Peneti Ida tuhituhia e ahau he kupu maku ki te iwi Maori. He nui taku koa mo tenei waimarie oku Id te tuku kupu atu hei mau ma Te Toa Takitini ki nga marae maha ote iwi Maori. He iwi tenei e miharotia, e arohaina ana e toku hinengaro, mete kaha o toku whakapono tera e piki haere to ahuatanga o te iwi Maori. Taku mahi he titiro haere i te ahua o nga kaupapa i timata ake ai to tatou ahua e noho nei i Xui Tireni. Ahakoa he pakeha ahau, kaore i te ngaro i ahau tel nui o nga painga mo tatou e noho nei i Niu Tireni i whakakaupapatia mai cte taha kite iwi Maori. A he put ake tenei e tika ana Ida mau i roto i nga whakaaro ote

pakeha, mete Maori ano hold. Noreira kanui taku hari mo taka pukapuka, “short history of New Zealand,” ka waiho nei hei pukapuka ako ma nga tamariki i roto i nga kura o te motu. Kei reira nga whakamarama hei mohiotanga mo nga tamariki ko toku whai Ida kotahi tonu te ahuatanga o nga iwi e rna o Niu Tireni nei, a ko te tikanga ma tetahi, ma tetahi, he pupnri, he tiaki i ona painga, i ona painga hei taonga mo te kotah.itanga o nga ra e heke iho nei. 1 mna ko te kupu nui a te pakeha e penei ana, kaore he taonga pai mo te katoa e puta mai i runga i nga whakahaere ato Maori. Engari no tenei wa kua kitea he tino taonga nga korevo tawhito a te iwi Maori. Te whakatakoto i o ratou whakaaro, a ratou kupu papai, me nga korero tipuna, kua mohiotia inaianei, he taonga tika tonu enei. Kua pena a Niu Tireni me tetahi tamaita i whanau rangatira mai, taha papa, taha whaea, he rangatira katoa. Nga tipuna o tetahi o tetahi he tea Id te haere moana. Koinei tonu tetahi o nga take whakamiharo o t.e pakeha Id te Maori he rite no nga mohiotanga o nga tupuna ote Maori ote pakeha. Kaore ano a Drake kia tae Id te tonga o Amerika (Cape Horn) kua tae noa mai a Kupe ki Aotearoa i runga i tana waka. A nga tau e heke iho nei, tera e waiho hei taonga tuku iho ki nga uri o nga iwi e rua, nga korero whakatepe o nga mahi a nga tipuna, hei pupuru ma te iwd kaore ano nei Ida whanau mai. I tenei wa tonu kua timata te whakauru haere o nga korero 0 nga iwi e rua, ki roto i nga pukapuka e perehitia nei i Niu Tireni. Ko nga pakeha itae tuatahi mai ki Aotearoa, he tangata matau, he rnarama hold kite tuhituhi korero, a he nui hoki a ratou pukapuka i tuhituhi ai mo etalii ahuatanga oto tatou whenua. Otira i tenei wa i a tatou nei, kua maha rawa te hunga mohio kite whakatakoto'korero a-pukapuka, a kua tupu ake he momo tangata i rere ke tana whakatakoto korero i a era atu tangata ote ao. A nga tau e heke iho nei, tera e tipu, haere tenei ahuatanga, a tera e rangona nuitia o ratou reo e whakaatu ana i nga mea whakamiharo o Aotearoa, ona maunga ona roto, me ona ngaherehere. Ka pehea tatou mo te taha ki a tatou mahi e mahi tahi nei tatou te pakeha te Maori? Ka whakarerea ranei ete iwi Maori nga tikanga rangatira a o ratou tipuna, a ka whai ki nga whakahaere anake a te pakeha? He niu nga matauranga o te pakeha, kaore -e taea te whakarere e te Maori. Enei maramatanga he hua no nga rau tau maha i whakapiri ai to pakeha ki nga iwi maha ote ao. He ao hou te ao ote pakeha. Kei te karanga mai tana ao hou kite iwi Maori kia kuhu atu ki roto. Ka roriroritia te iwi Maori kite kore e kuhu atu ki reira, aka whakataumaha hoki ite pikaunga hei aha mao ratou uri e heke mai nei. Ko te mahi ma tenei whakapaparanga he whakatika 1 te huarahi mo te hunga kei te haere mai. Ko tetahi o nga mea whakamiharo o tenei wa, ko te kaha ote hoki o nga mahara o ngatamariki matau ote iwi. Kaore nga

tangata matau, o te iwi Maori i to hiahia kia whakapakehatia ratou. Ko nga tangata i tino whiwhi ki nga inatauranga o to pakeha, ko ratou nga tino tuturutanga o te iwi Maori ina tirohia 0 ratou mahara hohonu. Ko te tangata e tino miharotia ana e te iwi pakeha, ko taua momo tangata matau, e hoki nei ona whakaaro ki te hapai ite iwi nui tonu. Ko tenei momo tangata i a au nei, i akona ki to whakatipu 1 te hunga e tukuna mai neiki nga kura nunui, i runga i nga kaupapa totika o enei ra. E ki ana ahau, nui atu to he o nga pakeha tuatahi i tahuri nei kite wawahi, ki te turaki ki rare, i nga whakahaere tuturu ate iwi Maori I tae ahau ki Parihaka inaiatata* ake nei. Rokohanga atu e ahau kua ururuatia etahi wahi, kua tupuria hoki e te tataramoa, a kua kore hoki he tangata.. Kore rawa ahau i kite i tetahi whare i hanga rnaoritia, kore rawa hoki he rakau whakairo. Kaore i roa ahau e matakitaki ana, kahoki i runga ite ngakau tangi, i te whakama hoki. He hokinga no aku mahara ki te oOtau ka taha nei i kii ai a Parihaka ite tangata, i tangi ai ahau; a na taku mohio na nga kai-whaka-haero pakeha i wawahi a Parhaka i whakama ai ahau. Tera ano nga pohehetanga o tetahi taka, o tetahi taha, ongari hoi te wai a tatou tamariki tera e nui ke atu a ratou mihi mo Te Whiti-o-Rongomai, te tangata rnoemoea, i nga mihi mo nga mano tini ote pakeha i haere mai nei kite hopu ia Te Whiti i roto i tana pa. Kua taha era ahuatanga kei muri. Kua timata te mohio oto pakeha o tenei wa he tino taonga nga ahuatanga o te Maori i takatakahia nei eia i Taranaki me era atu wahi. Kei to kaha to Kawanatanga ki to whakatikatika haere i nga mate o era wa Engar.i me kaha hoki te iwi Maori ki te awhina haere. Ka taea ranei te whakahou o nga tikanga papai a to Maori ka ngaro nei? Ka taea ranei te whakahoki o to Maori ki nga kaupapa Maori tuturu? Me apiti atu ko nga main a to pakeha e tika ana hoi awhina atu ite kaupapa Maori. Ma tenei ahuatanga e kore ai te iwi Maori e ngaro. Ki taku titiro koinei te kaupapa o nga whakahaere a Ngati Porou. Kei to whakauru haere nga mahi ahu-whenua, ki nga waiata, ki nga ngahau, me nga tikanga tuturu ate iwi Maori. Tera etahi iwi oto ao, kaore nei i tan hei taka kai mai ma te iwi Maori, kua ora i runga i era kaupapa. 1 to pito ki to Hau-a-uru o Awiiorika, i raro ano i te haki o Ingarangi, tera tetahi iwi Maori kua ora, he mea whakahaere i runga tonu i a ratou tikanga tawhito, me nga whakahaere o te ao hou hoi awhina haere. Kaore he mahi i ko atu i tenei hoi whawhatanga nia tetahi tamaiti matau o to iwi Maori. He tino mahi ma lie rangatira, kaore ma te pononga. He main taumaha, ame whakakoromokc c ia ona hiahia ake, me penei to manawanui me ana tipuna tohunga o to iwi Maori, ka rite ai ia mo taua turanga. Me apiti c ia tc maramatanga o nga tohunga Maori, ki nga matauranga o te ao hou oto pakeha. Mo mohio ia, ko tetahi putake mai ote kaha o to iwi pakeha (ahakoa nga ngoikoretanga e mohiotia nei) kei to ratou whakaaro nui ki to awhina haere i te hunga e ngoikorc ana. (Taria te nama 2.)