"NGA REITI."

Toa Takitini, Issue 70, 1 June 1927, Page 605

"NGA REITI."

He putake tenei e aue ana to motu katoa, mai i nga pakeha tae mai Id nga Maori, puta noa, pula noa te motu, a kei roto rawa o Heretaunga nei e tino nui ana te taumahatanga o tenei mca ote reify!. Kei te reiti te Kaute Kaunihera (County Council) te Rewa Poari (River Board), te Haapa Poari (Harbour Board) me nga Para hold. Enci ropu e wha kei te reiti katoa inga whenua o Heretaunga. No Te Hui o Te Kirilrmetc ki Te Waily'rere Wairoa) i Te Tan ka taha, ka tirohia tetahi tikanga e taea ai te whakatu tetahi komiti hei titiro i nga mate me nga taumahatanga e pa ana ki te iwi Maori, ka kitea i roto i tana hui koia. tenei tetahi o nga tino mate epa kite iwi mchemea ki te kore e whawhatia a ka ata titiro i te ahua o nga taitara me nga wehewehenga o nga paanga whenua o te tangata. No runga i tenei ahua ka karangatia to mema o Te Tairawhiti ara a A. T. Ngata Ida tae mai ki Te Hui i tu ki Omahu. No Aperira 26th, 1927, ka tae mai a Ngata raua ko Robert Connop me nga pukapuka o Te Tari Kooti Whenua Maori. 1 kohiritia Te Komiti he.i whakahaere i taua putake. Ko nga mema o tana komiti koia enei e whai ake nei:— H. Tomoana (Tiamana) Waipatu; Rev. Hakiwai, Omahu; Hori Tupaea, Te Hauke; Te Akonga Mold, Pakipaki ; Win, at a Hira, Aropaoanui; To Teira Te Paea, Tangoio; Tete Winiata, Moteo ; Waimarama Puhara, Pakipaki; Polio Hemi, Koparakore; Tutaki Panapa, Omahu; W. H. Nikera, Waipatu ; Ihakara Rapana, Kohupatiki; me nga mema i whakaurutia mai i muri mai nei ara a Ihaia Hutana, Waipawa; Henare Hutana, Mangaorapa; Taketake Matua, Porangahau; Tuati Meha, Tapairu; Eapata Tiakitai, Patangata ; Takana Wiremu, Tahoraiti, Eriata Nopera, Tahoraiti ; me leni Ropiha Porangahau. I te tirohanga ai a taua komiti kitea ana ko nga Eouru (Rating Rolls) a nga Kaunihera kaore i te tino hangai ki nga ahuatanga o nga wehewehenga o te wa, ara kei muri rawa etahi, ara ko nga cka me nga tangata kua wehewehea ana whenua kua rereke rawa, na veira i tika ai Ida awhinatia atu aua kaunihera me ana poari i a ratou rouru reiti. Koia tenei tetahi o nga main i mahia c taua komiti. Ko tetahi wahi i mahia ko te rarangi o te lure reiti o te tan 1924 i tukua ai nga tone e Te Hawke's Bay County Council i roto i te Kahiti mo Pepuere Ist, 1927, Ida whakaputaina he ota mo nga reiti. No te karangatanga i aua keehi, ka whakamarama a Maku Erihana Mohi te Atahikoia me P. H. Tomoana kei te tauhou rawa ratou ki taua tikanga a he mea tika Ida tukua mai tetahi wahi hei ata whiriwhiritanga ma te iwi, a ka whakaaetia e Tiati

Kiriwheta kia nukuhia aua keehi katoa mo te tuunga o Te Kooti i a Hurau c heke iho nei whakahaore ai, kia'whai takiwa ai nga Maori ki to rapu karo mo aua tone kua panuitia noi, me tona tono kia whakaturia he hui he,: korerorerotanga mo nga Maori mo nga tore reiti nei. Kaati he nui tonu nga keehi i kitea nga karo ahua tika tonu hei whakatakoto atu ki te aroaro oTe Kooti. Kua puta nga whakamarama o nga rarangi o te ture reiti o te tan 1925 i roto i Te Toa o tera atu marama, otira he rnea tika kia whakaaturia iuaianei he maha nga whenua i mahue ake i nga tangata i a ratou e riihi ana a kaore rawa i utua o ratou nga reiti, ahakoa to ratou whiwhi i runga i ta ratou whakamahinga i aua whenua riihi, to matenga atu kore rawa i utua nga reiti, mahue iho ana ki runga i nga tangata na ratou aua whenua hei kakari ki enei ahuatanga, otira tenei ano nga karo mo aua tu.. Tetahi mea e t’no marama ana kaore e tika kia purutia e te tangata hou te moni riihi a tetahi Maori hei utu mo nga reiti i mahue iho i te tangata riihi tuatahi. He maha nga keehi penei te ahua i tupono rnai kite aroaro 0 To Komiti a i runga i te titiro iho o taumaha ana tenei ahua, ka tono kia maharatia mai enei taumahatanga a kia whakakorea atu nga reiti i eke per a mai ki runga i nga tangata no ratou te whenua kia mama ai te tiraatanga hou atu. I rare o te ture reiti o te tau 1924, ka ahei te kaunihera ki te whakaingou i tetahi tangata no ratou taua whenua hei taunga atu mo te tono i nga reiti. Kaati he nui nga keehi i tae mai ki to aroaro o te komiti kaore i tika te tangata i kohiritia ai e te kaunihera, a kua whakaingoatia atu e te komiti nga tangata e marama ana. Tetahi mea i tae mai ki te aroaro ote komiti ko etahi whenua 1 riihi tia e etahi tangata aka roa kua pekerapu te kai tango riihi, mahue iho ana to whenua me nga reiti ki runga i te tangata nona le whenua. Ko te mea i kitea iho i runga i tenei ahua ko tenei: —Kia kaha tonu ki to tirotiro i nga reiti o to whenua kia utua tonutia e te kaitango riihi, i ia tau i ia tau e riihi ana ia, to tangata ranei kei runga i te whenua & noho ana, koira tonu te tangata e taea e te ture te mea kia riro manna- e utu nga reiti. Kra kitea hold e Te Komiti he maha nga papa kaainga kei te reiti tia tonutia i runga ano i te kore kaore i te mohio mai te Kaunihera he pera taua wahi, no reira e tika ana kia tonoa atu ki Te Kooti Whenua Maori kia wehea aua tu wahi ki raro i te rarangi o to ture reiti c whakakore ana i te mana reiti ki run f, a i nga Urupa, Where Karakia, Where Hui ranei, engari ko enei tekihana kia kaua e nuku atu te rahi i te lima eka. I kitea hoki e tenei komiti etahi wahi papa-kaainga kua at a wehea mai e Te Kooti Whenua Maori hei papa kaainga, pan katoa nga tangata o te poraka nui ki roto i taua wahi, a kaati kua tonoa tenei tu tekihana kia kaua hei eke te reiti ki runga, notemea, kua takoto hoki i runga i te papa-kaainga. b

Kanui nga wahi kua tonoa kia atn tirohia marikatia te ahua o te whenua i wariutia notemea i runga i te hanganga he peeke arai i te waipuke ka riro e “rua-toru” kite taha kite awa a “kotahi-toru” kite taha ora, na reira i tika ai kia ata tirohia ano tenei ahua a ka whakaiti iho i te reiti, a te Bewa Poari, a raua tahi ranei. ’ Tetahi tu whenua i tonoa kia kaua hei reititia ko nga whenua repo e kitea tonutia atu ana te kore hua mai o aua wahi (Unproductive) . Tenei hoki etahi wahi i kitea he tauranga waka, he ana tupapaku no mua iho, a kua tonoa kia kore e reititia i raro ano i te ture. Ko etahi o nga whenua kua utua a katoa, tetahi wahi ranei o nga reiti engari kaore tahi he whakaaturanga na wai ma na wai ranei i utu aua wahi i utua nei, Ko etahi reiti i utua kite tari engari tera pea kaore i whakamaramatia* ki whea te taunga mo aua moni i utua, na reira. ka whaka haeretia e te tari ki runga i tana i mahara ai kia peratr’a, otira no te taenga kite wa i tone ai etahi wahi o aua reiti i raro i taua ingoa kotahi, ka kitea kua taumaha rawa, katahi ka hoki whakamuri te whakaaro ki to wa i utua ai nga moni kite tari, ka kitea te taumaha, ka waiho hei raruraru, na reira ka mahara te komiti ho mea tika kia tohutohu atu kite iwi, ina utu moni ki aua tari me ata whakaatu ite wahi e utua ana mete tango mai ano ite rihiiti, kia ngawari ai nga tirotirohanga a muri ake nei. Kanui nga rihiiti whai-tikanga kei etahi o tatou mo enei ahuatanga. Etahi mea i ata kitea te whai-tikanga o roto ko nga “Tono Reiti” (Bate Demands) e tika ana kia ata puritia, notemea kei kona nga putanga o nga tono he, mehemea kei te he te takofco 0 nga “Bourn Reiti”, a kaua hei waiho noatia iho, engari me whakahe i taua wa ano kia tere ai te haere tika o nga reiti ka kore e pororaru. E tino whakaae ana hoki te komiti ko nga reiti kei te taumaha rawa atu, notemea e tika ana tenei ki ko nga wariutanga e tu nei inaianei i timataina mai i te tau 1919, ara i te wa i tino piki ai te utu o te whenua, na reira e tka ana kia timataina houtia he warui hou, notemea kua tino kitea te tupuhi o nga ahuatanga katoa e taumaha nei ki runga i Te Tominiana. E tino mihi ana hoki Te Komiti kia A. T. Ngata mo te taenga mai o nga “Whaere” (files) katoa o roto o Heretaunga nei i te timatanga mai o te Kooti Whenua Maori tae mai ki tenei ra a na te taaringa roa, te kite hoki etahi. E whakamihi ana hoki Te Komiti me Te Iwi katoa kia Mr Robert iConnop o Te Tari Whenua mo tona pai kite whakamarama i ona files me tona tu-a-rangatira, kaha hoki kite arahi ITe Komiti mete Iwi ki runga ite ara e tika ana. Timata mai i tona taenga mai Aperira 20, tae noa ki tona hokianga atu Mei 20 onga ra mahi tonu ia a mutu noa. Kanui te mihi oTe Komiti ki tenei tangata. Nga tumanako nui atu, kia penei a tatou tamariki i nga Tari, kia manaakitia ai ratou, kei riro ke nga manaaki ki etahi atu penei me tenei tangata pai ara a Robert Connop.

Ko nga whare Huinga, ko nga whare karakia, ko nga Urupn i whakahaeretia Ida pataka ho ota a To Kaunihera:— Tahoraiti Aotea Whare Karakia Urupu Porangahau Poho-o-Kahuugimu ~ ~ Waipawa (Taihoa) ~ ~ Whatarakai Whare Nui ~ Te Ante Kekohaunga ~ Te Hauke Kahuranaki ~ (Momona) L. D. S. Patangata ~ 1 Pakipaki Houngarea 2 Whare, Karalda 3 ~ Taraia ~ Mihiroa ~ Korongata Hikawera L. D. S. ~ Omahu Kahukuranui Whare Karakia ~ P'otaka Taraia L. D. S. }) Moteo Whanaupani Whare Karakia ~ Wharerangi ~ ■-*- 2 ~ Waiohiki Hauteananui ~ Petane (Taihoa) Whare Karakia ~ Tangoio Tangitu Whare Karakia ~ Waimarama Taupunga ~ ~ >J 9 } Matahiwi Whare hui ~ Kohupatiki Tanenuiarangi ~ Waipatu Heretaunga Whare Karakia ~