ETAHI O NGA PAINGA O TENEI KAWANATANGA KUA PUTA KI TE IWI MAORI.

Toa Takitini, Issue 51, 1 October 1925, Page 311

ETAHI O NGA PAINGA O TENEI KAWANATANGA KUA PUTA KI TE IWI MAORI.

TE TARI O TE ORA. E tino whanui ana te pa o nga mahi o tenei Tari kite Iwi Maori. Ko te ahua me te ritenga o nga mahi e whakahaerea ana epa katoa ana kite tinana ote tangata mai ano itewa i mua atn i tona haerenga mai i te kopu o tona whaea tae noa kite ,wa e haere atn ai ia kite kopu ote whenua. No reira, ka kite mai koutou ko te mahi whakahaere i tenei Tari he mahi uaua, he mahi e ahei ana kia tapatahi te whakaaro o te tangata ko ia te Minita ate Karauna whakahaere i tenei Tari. I enei tau ka huri ake nei ka tohia e te Kawanatanga ko Ta Maui Pomare hei Minita mo te Tari o te Ora. Kei te whakapaua tona kaha katoa kia puta kia tatou ki te Iwi Maori apiti atu kite Iwi Pakeha nga painga katoa e kauhautia ana e te rongopai o te matauranga. Ko tenei Tari ko te Tari o te Ora he whetumatarau. Ko te tiahotanga o tona atawhai kei te wa e ekengia ai te motu e te pouritanga i aim mai i runga i nga kuaretanga me nga warewaretanga kite tiaki ite tinana, o tena, o tena. Ko ia enei etahi o nga atawhai a te Tari o te Ora i te Iwi Maori: 1. Kua whakaritea he Naahi Maori mo te Takiwa o Otaki hei titiro i nga turoro me tetahi Naahi hoki mo Kahukura. 2. Kua whakaturia he Kai-Tirotiro Maori o te Ora mo Te Kuiti me Kahukura. 3. Kua whakaaetia tetahi moni hei awhina i te Poari Mihaua o Wangannui kite utu i te Naahi mo roto i te Aw a o Wanganui. 4. Kua whakaaetia tetahi moni hei awhina i nga tangata e ako ana kite mahi takuta i te Kura Takuta o Otakou kia tirohia nga mate me nga take epa ana ki te Iwi Maori. 5. Kua awhinatia e te Kawanatanga etahi kainga Maori kia puta te wai. 6. Kua wehea tetahi Tahua Moni e te Kawanatanga hei awhina i nga tamariki e rua o Te Kareti o Te Aute kia akona kite mahi Kumekume Niho (Dentistry) 7. E tom nga kotiro Maori kei te akona hei Naahi Kumekume Niho. 8. Ka whakamaoritia te pukapuka na Takuta Pomare i tuhituhi kite reo pakeha mo “Te Tiaki me Te Whangai ite Kohungahunga ” (Baby) aka perehitia kite reo Maori. 9. Kei te whakahaerea nga tikanga arai i te mate Piwa. I runga i te ahua o tenei whakahaere kei te iti haere te pa o tenei mate ki nga tangata o nga Takiwa Maha. 10. Ko nga tangata c pangia ana e te mate Piwa, he tere tonu te rongoa me te wehe ki te waahi i whakaritea ano mo taua mate. I runga i tenei ahua whakahaere ka araia te toro haere mete horapa haere o tenei mate. 11.1 tenei tuunga ote Paremete i mahue ake nei ko te rahi o te mcni i wehea hei tiaki i te taha o te Ora mo te Iwi

Maori e £5,550. O tenei moni £I,OOO i wehea hei utu rongoa.

12. Ko te mahi a nga Takuta me nga Naahi mo te Iwi Maori ko te Tari 6 Te Ora kei te whakahaere. Ko te moni e utua ana hei whakahaere i tenei mahi e £3,000 i te tau. 13. Ko te maha ote Iwi Maori kei te piki haere. He whakaatu tenei kei te tino whai hua te mahi me nga whakahaere a te Tari o te Ora. 14. Ter a atu nga mahi a te Tari o te Ora e whai hua tahi ana kite Maori me te Pakeha. 15. Ko nga moni i whakapaua e te Tari o te Ora mo te taha kite Iwi Maori mo te tau i mutu ite3l o nga ra o Maehe, 1924, £13,001 apiti atu kite moni e £3,000 e utua ana ki nga Hohipera Pakeha mo nga turoro Maori e haria ana a i tia* kina e aua hohipera. Hui katoa ai taua moni £16,001. 16. Ko nga moni kua whakapaua e te Tari o te Ora mo te taha kite Iwi Maori mo nga marama kotahi tekau timata mai i te 1 o Aperira, 1924, kite 31 o nga ra o Hanuere, 1925, £11,336.

NGA TORE WHAKATAU RAHUI O TE TAI-HAUAURU. Kua haipu, kua rukerukea nga korero wananga mo nga Rahui ■o te Tai-Hauauru. Itewa i nga Kaumatua e ora ana ka mahia «te Paremete ko te “ Ture mo nga Rahui ” kite Whakataunga o te Tai-Hauauru, 1881.

He maha nga ture whakatikatika i taua ture i muri i tena a tae mai ai ki te 46 Ture Whakatau Rahui ote Tai-Hauauru, 1892.” I runga ite mahara mete whakaaro ote Iwi he oranga c puta mai i tenei ture ka iriiria ko te Pataka a Rehua,” a mai o tena wa tae mai ki te wa i tu ai a Ta Maui Pomare hei Mema ko te mea nui i nga iwi i ekengia e taua Ture he korero kino mo te Kawanatanga o taua wa. He korero tawai rangirangi kaore ratou e whakaaetia kia hoko kia mahi ranei i o ratou whenua. Itewaituai ko ia hei Mema ka whakangawaritia te aronga o nga takinga o nga ture kua huaina ake nei. Kua hoki atu nga whenua tekau-tau ki nga tangata no ratou. Kei a ratou ano te tikanga ki te tahu atu kite ahi kite pupuri ranei hei oranga mo ratou.

He patai kua pataia. Penei taua patai. He aha te take o tekiona 4 o te Ture Whakatikatika Ture Kai-tiaki Maori, 1924”

Ko te tikanga o tenei tekiona he penei me tenei e whai ake cei. Tera etahi rahui ririki noa iho nei kei te Kai-Tiaki Maori e tiaki ana. Kaore enei rahui e taea te riihi. I te iti rawa o nga eka kaore e whawhatia e te tangata. Ko enei wahi kei te tupungia ete Tara kino ahe whenua tokoroa. Ko nga tangata no ratou nga whenua e pa ana ki enei rahui kaore e pirangi ki te riihi engari te hoko. I runga i te mea koia nei anake te tikanga e whai hua ai enei tu rahui noreira ka tonoa e te KaiTiaki Maori kia whakamana ia ki te hoko ki te whakahoki Tanei ki nga tangata no ratou aua whenua. Ko te roanga atu o nga korero me whanga mai.

NGA MONI PENIHANA E UTUA ANA KI NGA MAORI Ko te aronga o nga mahi a tenei kawanatanga kei runga i te tiaki, i te atawhai, i nga iwi, i nga hapu, i nga karangatahga i raro i tona mana. Kua oti te whakaatu ake o nga whakahaere e rite ana hei ngaki mo te ora e puta ai ki a tatou tamariki puta atu ki nga uri e whai ake a muri ake nei. Ko nga manaakitanga kaore i te whakawhaititia ki nga tamariki anake engari ki katoa. I runga i tenei ahua ka wehea- ano nga manaakitanga mo nga koroua, mo nga kuia, mo nga pouaru, mo nga pani, mo nga rawakore. Ko te Kaupapa o tenei manaakitanga ko te Ture Penihana. Ko te moni Penihana e utua motuhaketia ana ki nga Maori e £64,682 i te tau. Tirohia iho tenei tikanga. Mehemea eki ana koutou kei te he tenei tikanga a te Kawanatanga kaati me whakakore atu nga rawakore. Mehemea he mahi tika tenei manaakitia mai to tatou Kawanatanga. TE MONI KUA WHAKAPUTAINA E TE KAI-TIAKI MAORI KI NGA MAORI. I runga i nga tikanga o te Ture Kai-Tiaki Maori, 1920, e ahei ana te Kai-Tiaki Maori ki te tuku moni ki nga tangata o te Iwi Maori. Ite tau 1924 ka paahitia e te Whare Paremata te Ture Whakatikatika Ture Kai-Tiaki Maori. Ko tetahi o nga mana i whakawhiwhia ki te Kai-Tiaki Maori e tenei ture ko te mana tuku moni me punga ki nga kararehe. Kaati timata mai i te tau 1921, te tau i timata ai te whakahaere a te Tari KaiTiaki Maori, ki tenei tau ko te moni kua whakaputaina kite Iwi Maori hei awhina i nga mahi ahu-whenua me era atu tikanga i tata kite £350,000. He kupu whakamutunga, taria mai te roanga atu o nga korero kei tona wa ka puta. Ete iwi kia mataara kia matapopore kei riro koutou i nga whakawai . a nga Tauiwi. Kia mau ki ton rangatiratanga ki to te Maori.