TE TIRITI O WAITANGI.

Toa Takitini, Issue 50, 1 September 1925, Page 292

TE TIRITI O WAITANGI.

Na T. Wi Re pa.

KO tetabi take hoha tenei a tatau a te iwi Maori. Kua waiho tenei hei kaupapa mo tetahi 44 hahi ” kei roto ia tatau. Xa au e tamariki ana i Te Aute, e rongorongo ana au i tenei take, ko Heretaunga hoki te whenua o nga whakahaere o taua take, ko Te Waipatu te tuunga o te Paremata. Na Henare Tomoana ratau ko ona hoa rangatira o Heretaunga i tiki taua taonga i Ngapuhi, ko Mohi Te Atahikoia raua ko Thaia Hutana nga morehu o taua ropu e ora mai nei. Kia ora korua e koro ma, nga morehu kaumatua, nga mangai o te iwi i era ra, nga waihotanga iho a o korua tuakana. Kia ora hoki a korua tamariki, me a korua mokopuna o te ao hou, e noho mai na i roto o Heretaunga.

Kia hoki ake kite take ote korero nei, ara kite Tiriti o Waitangi. He maha nga tangata, tane wahine o tenei takiwa ingoa e mohiotia ana, engari ko te tikanga o ana kupu e torn kaore e mohio lie aha taua mea te Tiriti o Waitangi. Ko te kaore e mohio. Pai noa atu hoki au kia kanaka ratau e porearea ake he aha rawa rate tikanga o taua mea ote Tiriti o Waitangi.

Ehara taku i te mar am a mo taua Tiriti kaore e taea e au tena. Kaore hoki e taea e tetahi tangata ehara nei i te roia. Kaore ano hoki c taea e nga roia katoa.

Ko tenei kupu ko te 44 Tiriti,” he whakamaoritanga no te kupu pakeha, 44 Treaty.” E rongo ana tatau i te 44 Treaty of Versailles,” te Kawenata o te whakamutunga o te Pakanga nui ateao ka hori ake. Tera ano etahi o mua atu: 44 The Treaty of Berlin,” the 44 Treaty of Utrecht,” o whea ake, o whea ake. Te tikanga o taua kupu o te 44 Treaty,” he korero whakapai i waenganui i etahi iwi tangata-ke. Ka mutu ta raua pakanga, ka haere ki tetahi wahi i te whanga noa atu “ treat ” ai. Ka

mutu ka talu a raua korero, ka whaka kaupapatia ki runga kiri-hipi (parchment), a, ka kiia tena ko te Kawenata o te Tiriti: ara tona ingoa poto ko te Tiriti. Ko tenei pukapuka ko te Tiriti (Treaty) e tiakina ana e tetahi wahanga o nga ture ote ao: 44 International Law.” Ture wliakahaere i nga tikanga mahi, aha ranei, i waenganui i nga iwi he mana ke to tetahi me to tetahi; he kingi ke to tetahi me totetahi; penci i te Ingarihi me Te Wiwi; i te Ingarihi, mete Itariana; ite Ingarihi mete Marikena; ite Ingarihi me le Tianiana. Ko tenei wahanga ture kaore e mohio ana nga roia katoa. Tera ano te hunga whiriwhiri o nga roia e kia ana he tohunga mo enei ture: ara kite reo Ingarihi: 44 An authority on International Law.” Mehemea ki te pa he raruraru ki waenganui i nga iwi nunui e rua o te ao, ehara ma nga roia whakawa haurangi nei, nama nei ranei, e tirotiro tana 44 kehi,” engari ma nga tohunga ano o tera wahanga o te Ture. Ki te haere te Pirimia. 44 te Minita ranei mo nga mea o Waho ” (Secretary for Foreign Affairs) ki te whakairo korero Tiriti ki tetahi iwi ke, ka mauria e ia nga tohunga o tenei wahanga ture hei tohutohu ia ia. Kaore he uaua o nga kupu ote Tiriti. Otira, ahakoa ngawari, mararaa ranei ana kupu kite titiro atu a te kanohi kuare, kei nga tohunga o nga 44 International Law,” e marama ana mai ona ahua katoa; cna uaua-tanga, ona ngawaritanga ranei. E hara hoki i te mea kei te taha anake ki te Ingarihi ana tohunga. He tohunga ano o tera taha. No reira haere ana mai he matauranga, haere atu ana he matauranga. Kia marama tatau, kore e hiko noa ake ana te Kingi. te Pirimia, te Perehitini ranei o nga iwi nunui, ka tono inga tangata kaore i kurangia, i ata akona ranei ki aua morno Ture, hei tohutohu ia ratan. Me hoki mai ano tatau ki te Tiriti o Waitangi ko an nei, he tohunga no nga mate o te tinana o te tangata. Kaore tooku oranga, tooku hinengaro i hoatu hei ako i nga lure o to tatau whenua. Otira, he mohio au kite reo Maori, kite reo Ingarihi. kite reo Wiwi, kite reo Ratina. me tetahi wahi paku nei o te reo Kariki. Ahakoa ra enei matauranga. e ki pono ana an, kaore an e kaha ki to whakamarama i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi ki tetahi Maori kuare nei. he mohio nooku tera ke atu nga tino whakamarama kei roto kei nga * 4 International Law?,” kei roto kei nga 44 Law Library” o te Motu, a. ma nga tohunga anake ka taea. Tera noa atu te ma ha o nga roia o to tatau whenua kaore e mohio ki enei wahanga ture. Ko te take ratau i kore ai c aro ake, kaore hoki to tatau nei whenua e pa atu ana ki nga mahi * 4 Tiriti ” i waenganui o nga iwi nunui o te ao. Ko te whenua main, a anake, ara, ko Ingarangi hei hanga, hei ha in a hoki i ana

Tiriti. Kei te Tiriti rawa o Versailles, te Kawenata o te whakamutunga i te pakanga nui ka hori ake nei, ka tahi ano nga Pirirnia o te Emepaea ka haina. 1 haina to tatau nei Pirimia, a Te Maahi i mate tata ake nei. 1 tupono iioki te Tiriti o Waitangi, he Kawenata i waenganui ite Kuini o Ingarangi, mete iwi Maori. Kaore nga roia o Nui Tireni e mohio ki nga ture International, kaore hoki e inohio ki nga whakahaere a te Maori. Otira ki tooku whakaaro, kotahi tonu te tohunga kei Niu Tireni nei mana e rnarama ai kia tatau taua Tiriti o Waitangi. He roia ia i ata kurangia. He rnarama ia ki nga taha e rua, taha Ture International, taha Maori. Tetahi no tona pakunga mai ano ia i urn ai ki nga hui Maori mo te Tiriti o Waitangi. Kua pataia e ia nga whakaaro o Taute ma, o Te Kupa ma, o era atu roia rongonui mo runga mo tenei take. He mema ia no te Paremata i naianei. Kei roto i taua whare e korerorerotia ana taua Tiriti ia tan ,ia tail. Taua tohunga ko Apirana Turn pa Ngata, M.A., LL.B. Nui atu te rnarama kia an o ana whakamarama e takoto nei i roto ite 44 Toa ”mo taua Tiriti. Kaore e kitea e tooku hinengaro nga wahi o te Tiriti nei i waho atu i ona whakamarama hei Kapohanga mai ma tetahi atu 44 roia o ro ngahere ” (bush lawyer) hei kaupapa Hahi hou mana. Mehemea he korero mo tetahi ki nga mate o te tinana o te tangata, kei runga ake tooku tohiingatanga ito Apirana. Tena mo te Tiriti nei, e tama ma ko te wain tonu tena nana tena tangata i whangai. Tupono hoki i onokia tena purapura ki roto kite hinengaro wairakau. Te take o tenei tuhituhinga he whakaatu tonu ake i te kore mohio o oku nei, me tetahi ropu nei noa atu mo tenei kaupapa mo te Tiriti o Waitangi. Kaore noa hoki matau nei e porearea ake. Taku whakatonga ake, ko te hunga e korero nei mo te Tiriti nei ko te hunga i eke ki ta te pakeha e mea nei: 44 1 peeke ratau i te hoiho i mahue. No te mutunga o te reehi, ka haere ano ratau kite mataaho kia utua mai he 4 tiwi ’ ma ratau.”