TE ARAWA.

Toa Takitini, Issue 40, 1 December 1924, Page 145

TE ARAWA.

HE 44 moko-a ” i te maara a Te Ton Takitini mo nga korero nei. Ko Maketu te pa. Ko Ngatoro te tauranga o te waka. Ko Kurei te tumu. Ka kitea mai e nga tangata o runga i a Te Arawa waka he whenua e kokiri ana ki waho i te moana; ka taumoutia e Tamatekapua penei; 44 Waiho ko te kureitanga o taku ihu.” Ka urn a Te Arawa ki roto i te awa, ka tan, ka tapa te ingoa, ko 44 Ngatoroirangi.” Ka rere nga tangata ki uta, ka noho ki roto ite pa, ka tapa te ingoa ko 44 Maketu.*’ Ka tan te waka, ka tukutukua nga punga, a 44 Toka-parore " me 44 Tu-te-rangi-haruru,” etu mai nei ano. He wa ka toia ki uta, ka takoto. He wa noamai hoki, ka marara haere nga tangata whaka-te-tua-whenua. I mini mai ka tae mai he ope no runga i a Tainui, ko Raumati te rangatira. Ka tahuna a Te Arawa kite ahi. Ka kitea atu te rangi e tuhi ana. Mohiotia tonutia ko Te Arawa kua wera ite ahi. Ka whakakao a 44 Ngaoho ” i a ia (ko *e ingoa tuatahi tenei oTe Arawa iwi). Katahi ka haere ki Maketu, ka patua taua iwi, mate katoa. Mate atu hoki a Raumati te rangatira. Ka man a Maketu te whenua. Ko Te Arawa waka kai runga tonu i nga kapua o te rangi e tau ana. He maha nga whakatupuranga, ka tae mai he ope no runga i a Mataatua, te rangatira ko te Rangihouhiri. Ka whakanoho taua iwi ki Owhara. He wa ka kohurutia e ratau he wahine no 44 Ngaoho,” ko Punohu te ingoa. Katahi, ka whawhaitia taua iwi e Ngaoho ki tai. Ka mate taua iwi. Nga ingoa i mate tuatahi i te po, ko Werapinaki, naaua te kohuru. 1 te atatu te mate ko Tutengaehe, tama a te Rangihouhiri. No kona te kupu a te Rangihouhiri: 44 Haere koe i te tai-ata, ko ahau mo te tai-awatea.” I te awatea ano ka mate a te Rangihouhiri. Tohe tonu taua iwi ki te noho i nga takiwa o Maketu, mete whawhai tonu, hinga atu, hinga mai. A, no te whakatipuranga i a Ariariterangi —i mate i a ratou —ka houhia te rongo e te Roro-o-te-rangi. Ko te rironga mai tenei o te toki-pou-namu nei o 44 Kai-tangata.” Katahi a te Rangihouhiri ka haere, noho rawa atu i Tauranga. Ka mau ano a Maketu ki a Ngaoho. I muri i tena ka tae mai ano he iwi no te Tairawhiti, ko Ngati Whakahinga, ka noho i Maketu, ka whawhaitia ano e Ngaoho. He maha nga whakatupuranga e riri ana ki tenei iwi, katahi ka kore atu. Ka taemai ano he iwi ke, engari kihai tenei iwi i kinongia. I noho tahi ratou i roto i a Ngaoho. Heoi ano tona haranga ki a au, ko tona takinga mai i a Ngapuhi ma nga huarahi i puta ai ki nga roto, a ko Mokoia ka horo i te tau 1822.

I ena wa kei te whakaki mai ano nga uri o te Rangihouhiri ki te takutai moana nei, mai i Tauranga ki Maketu. Ka kitea e Ngaoho kua ki, kua otioti nga pa, kua nohoia nga wahi maha. Katahi aTe Arawa ka whakakao i a ia. (Ko te timatanga mai tenei o te ingoa 44 Te Arawa ” mai i Maketu ki Tongariro.) Ka hoki ano te mahara kite whenua i taumoutia, i u mai ai te waka, i nohoia ai hoki e nga tangata o runga i a Te Arawa waka. Ko te riri tenei ki te Tumu ite tau 1836, hinga ana tetahi a. ko te mutunga ano i a Te Arawa. Inahoki, kai te tau 1838. ka whakaekea ano a Maketu e te Arawa katoa, mai i Maketu ki Tongariro. No te tau 1840 ka mau te rongo ki a Ngailerangi etu mai nei ano te kohatu houhanga-a-rongo. Ko te mutunga tena i noho pai ai. Hai te tau 1880 ko te Kooti Whenua-Maori. Katahi tena ka whakarato i nga waahi o Maketu ki a Te Arawa takitahi, ka riro to tena, to tena. Ko Te Arawa i tena wa kua totorau. Kei waho a Te Arawa e piri ana. Ko roto he Rangihouhiri, he Ngati-Whakahinga, he pakeha, he aha atu. Ka tae mai tenei he 44 tipua.” Taana tao he moni. Ka pehea te karo i tenei tao? Kai waho aTe Arawa e ha! ha! ana. Kai roto nga toto huhua e oke ana, a ka mau te Maori ko te moni. ka mau te pakeha ko te whenua, tuturu atu. Ko 44 Te Poari Tiaki o Te Arawa ” tenei. He ingo iara ki nga oha tupapaku, kai whakarerea, kai kaupapa tahuri. He aroha ake ki te whenua i taumoutia, i u mai ai te waka, i nohoia ai e nga tupuna. Na runga hoki i enei putake i takeai ai te riri, i heke ai nga toto o nga whakatupuranga kotahi-tekau-ma-rima 15 iho ite weranga ote Arawa ite ahi, kite riri i Tumu. He 44 tao rakau ” tera! Na te tao rakau ano i karo. He * 4 tao moni ” tenei! Ma te tao moni ano e karo. Kua hokona mai e te Poari a Maketu, i riro nei i te pakeha, a kei te ingoa o 44 Te Poari Tiaki o Te Arawa ” inaianei. Kai te wawata ano kia taka katoa mai a Maketu ki te ingoa ote Poari. Kia wawahia (tekihanatia) , kia whakanohonohoia ki a Te Arawa e tupu ake ana i runga ano i te ingoa o Te Poari Tiaki o Te Arawa, kia tuturu ai mo ake tonu atu. Heoi ake. ——Na 44 Te Poari Tiaki o Te Arawa.**