TE WHATU KURA A TANGAROA.

Toa Takitini, Issue 40, 1 December 1924, Page 142

TE WHATU KURA A TANGAROA.

Na H. Pahewa. KO tenei paua no Taranaki tona putake mai na te mahi pakuha a te Maori i riro mai ai ki Te Kaha nei, ara kia Te Whanau-a-Apanui. Ko te korero mo tenei paua i oti ai he hanga whakamiharo—he tino korero na nga pu-korero na nga rangatira o konei, na Te Hata Te Kani, Pawa Ngamoki na Manihera Waititi na etahi atu. Tera tetahi wahine no Taranaki ko tona ingoa ko 44 Hine ” tokorua ana mokopuna he taane anake. Ko tana tamahine i moe ia Kaurepa. He haere te mahi a Kaurepa kite moana kite hi ika, kaore e horn a i ana etahi ona ika ma 44 Hine ” ratou ko ana mokopuna. Ka aroha te kuia ra ki ona mokopuna ka tangi: katahi ia ka whai kupu atu ki ona mokopuna kia tikina atu he harakeke ka tae mai, mahia ana ete kuia ra he 44 torehe ”: ka oti, ka mea atu to raua tipuna ki ona mokopuna, kia haere i runga toka ki te hopu ika i ta raua 44 torehe.” Ka haere nga tamariki ka maka i ta raua torehe, ka kai ake he ika ki ta raua whakaaro. I te kumenga ake ki runga, kitea ana e raua he kowhatu ke te kai o roto. Nanao atu nga tamariki ra, ka kurua atu te kowhatu ra ki waho noa i te moana ka tukua tuaruatia ano ta raua torehe, ka kai ake e! He kowhatu, ka kurua ano e raua kia tino mamao. Tuatoru, tuawha tukunga o ta raua torehe ko taua kowhatu ano: ka makaia atu e raua; katahi nga tamariki ra ka hoha ka hoki ki to raua tipuna. Ka ui mai to raua tipuna 44 Kei hea a korua ika? ” Mea atu nga tamariki ra he kohatu anake te mea e man ake ana i ta raua torehe, kua maka ketia atu e raua taua kowhatu. Katahi to raua tipuna ka mea mai kia raua kia tere ta korua haere mehemea kite kai mai ano taua kowhatu me man mai e korua kia aukatahi ano aua tamariki ra ka hoki ano: ka mau ake ano taua kowhatu, mauria atu e e raua ki to raua tipuna: ka mahia ra e te kuia taua kowhatu hei paua: ka whakanohia ki runga he iwi tangata hei mata me ata houhou marie: te otinga te mahi: katahi ia ka tohutohu ki ona mokopuna, 44 Haere kite taha moana: ka whakataki haere ai i ta korua paua, ka karakia haere ai, 4 Hopukia, hopukia, kite Kawehe o Hine.’ ”

Kaore i arikarika te mau o te kahawai ia raua: taumaha ana raua i te hokinga atu ki to raua tipuna i te ika. Ko Kaurepa i te moana i te hi ika: i tona hokinga mai ka matakitaki ia i te mu o te ika e iri ana i te kainga o te Kuia nei ratou ko ona mokopuna. ui atu a Kaurepa ki aua tamariki, no hea a raua ika: ka mea atu raua no tatahi he mea takitaki na raua ki ta raua paua. Ka mea a Kaurepa: 44 1 te moana nui ahau ehi ika ana he tino torutoru rawa aku ika.” Ka mea atu a Kaurepa: “ Homai kia au ta korua paua mo apopo ka whakahoki atu ai.” Ka mea atu aua tamariki 44 Kaore ” koi motu te tau o ta maua paua. Na runga i te tobe nui o 44 Kaurepa whakaae whakaauaua ana aua tamariki a hoatu ana e raua kia Kaurepa i te ata: a haere ana ia kite hoehoe kahawai i runga i tona waka, a kihai i roa ka ki tona waka i te ika. Ka hoki a Kaurepa ki uta, ka tae mai he ngakau apo katahi ia ka huna i taua paua ka korero parau kua motu ke i te ika. Katahi te tipuna o nga tamariki nei ka tangika haere ia ki te taha moana karangaranga ai i nga ika. Ka ui atu ia kite tamure kaore i kitea e ratou. Ka uia e taua kuia ra ki nga ika katoa, kaore na te kokiri rawa i kite i whakatyioki taua patai: kei roto rawa i te kiri o Kaurepa e huna ana. Heoi whakahokia atu ana taua paua ki taua kuia. E ki ana Te Whanau-a-Apanui i ahu mai taua paua i Taranaki i riro mai i runga i te taha pakuha i te wa o nehera. Tenei paua he oha ”na nga tipuna a tae noa mai inaianei; ko nga uri rangatira e pupuri ana i tenei paua, ko nga mokopuna a 44 Hakota ” a Tangaroa Waipahihi, ko tana ko Pawa Ngamoki me etahi atu. Ki te mate he tupapaku kaumatua o enei hunga ka tikina taua paua: ki runga ake i te tupapaku iri ai, ko au ko te kai tuhituhi o enei korero i kite ahau i taua paua e iri ana i runga ia Waepae Hakota i te wa e uhungatia ana tenei wahine e ona hapu katoa. Ko te alma he kohatu, ehara i te paua—ko te mata he koiwi tangata ina i puwhero ai. Ko te tikanga o tenei paua kaore e whakakitea ana i nga ra noa iho kaore nei he aitua: ma nga uri anake e romiromi e tiaki: hunaia ai ki roto i nga puare rakau i ro parae— te kai tiaki o tenei paua he “ tieke ” he penei te alma i te hi waiwaka (fantail) . I ngaro ano te paua nei i mu a na Te Honi i kite i a ia e haere ana ki te tapahiharakeke te rerenga mai o taua maim ra tangitangi ai i tona taha, katahi ka rere taua maim i te wahi tonu i takoto ai taua paua ki reira rakuraku ai tangitangi ai. Ko te haerenga atu o taua kuia ka kitea e ia ko taua paua ra me ata takai ki roto i te kaka.

Ko tona mauranga mai kite kainga. Ka tangihia e nga hapu nana tenei oha. Tera ano etahi ngaromanga o tenei paua, na taua tu raanu ra i whakaatu: inahoki i roto tonu i enei tan tonu i a an nei, ka pirangi a Kuhukuhu Erueti jjie mokopuna na Te Hakota ki te hoko ngaro i taua paua mo tetahi puranga moni ki tetahi pakeha pirihi Pikopo—kua rite ke a raua korero, kia hoki mai taua pirihi i Te Kaha ka hoatu ai, heoi raweketia ana taua paua e taua Maori, te rironga iaia o taua paua i te wahi i huna ai e ona tipuna katahi ka makaia, porangi tonu atu: oma tonu atu a Kuhukuhu ki Hauraki, ki Whanganui porangi haere ai: heoi kaore tona hoa pakeha i whiwhi. Na Kehea Ru i kite taua paua na taua manu ano i whakaatu e takoto ana i ro para rakau i te wahi i makaia ai e taua healhea te oha a ona tipuna. Tenei ano etahi tangata nunui o tatou i mate, he mate ano te mate i mate ai, ka kiia na taua paua ra i mate aiheoi ano ko te korero kia korerotia. No te tau 1891 ka mate a Hakota, tetahi tonu o nga rangatira kaumatua o tenei paua —ko te minita i taua wa ko 44 Karaitiana Ratapu ” i to ratou hokinga mai i Whakaari i te nanao kuia, ka haere nei ratou ko Te Whanau ate Ehutu kite tangihanga. Ko te whai o Karaitiana Ratapu kia kite i taua paua katahi ano ia ka kite e iri ana i runga ake i te tupapaku: ka mutu te tangi, me nga kupu manaaki a te tangata whenua me nga ope: katahi ka tono taua minita kia romiromi ia kia kite taketake ia ki taua paua. Kaore i whakaaetia e te tangata whenua ehara ia i te uri taketake o taua paua koi pa noa ki tona tinana no Ngati-porou ke ia. Heoi hikaka tonu te ngakau o taua minita— i takitaro ka mate. Tiate Wirihana o te Kooti Whenua Maori no Taranaki tenei tangata, koia nei te uri taketake o te 44 Parera ” e waiatatia nei e nga iwi o reira; kei aia taua parera whakairo e pupuri ana, kei tetahi o nga peeke i Poneke. I tae rawa mai ia kia kite i te paua: i te mataku o te kai-tiaki, na Tiate Wirihana tonu i wetewete nga takatakai: katahi ka whakaahutia e ia taua paua i tona tenga atu ki Whakatane: nate aitua noa ka kiia na te paua nei i patu: heoi ano ko nga korero kia korerotia: tera atu ano pea etahi atu ohaoha a a tatou tipua kaore i te mohiotia kaore i te panuitia.