TE WIREMU KARUWHA.

Toa Takitini, Issue 20, 1 March 1923, Page 9

TE WIREMU KARUWHA.

HE HURIHANGA RAU TAU, 1823 ki 1923. (Na F. A. Bennett.) NO te tau 1823 ka u mai a Te Wiremu Karuwha, Ki Nu Tireni nei. Tona ingoa iriiri ko Henare Wiremu. He kitenga tuatahi atu no te Maori i nga mowhiti, tapaina tonutia atu tona ingoa ko Te Wiremu Karuwha. He tangata nui rawa tenei i roto i nga whakahaere o Nu Tireni i roto i te rima tekau tau tuatahi o te nohonoho a te pakeha ki enei moutere. Koinei te hoa tuturu o tatou matua. Nana i takahi nga marae katoa o Aotearoa. Tona mana pena tonu te nui mete mana o nga tino rangatira ki nga marae Maori katoa. Kaore hoki he tangata i runga ake i a ia te mohio ki te reo Maori. Notemea ko t'e rau tau tenei o te unga mai o Te Wiremu Karuwha ki Nu Tireni, he wa tika tenei hei whakamaharatanga ma tatou ki nga mahi nui a tera kaumatua kua tae noatu nei ki tona okiokitanga, Ahakoa kua mate ia, kanui ana uri kei Nu Tireni nei e noho, ana, mete raau tonu ote aroha ki te iwi Maori. TONA TAMARIKITANGA. I whanau mai ia i te tau 1772. Ko tona papa ko Tamati Wiremu he Weiri (Welsh). Ko Henare te tuatoru o ana tama. Ko te mahi i hiahiatia ai e tenei o ana tamariki he mahi i runga i nga manuao (Navy) koira hoki te mahi a tona tipuna me ana papa tokotoru (uncles). Ko te tamaiti nei na tona whaea i ako

i whakatipu. He wahine matautona whaea, he tino karaitiana hoki. Eki ana a Henare ahakpa i haeretia e ia nga huarahi pahekeheke o tenei ao, kaore rawa ia i wareware ki nga akoranga a tona whaea i a ia, i a ia e tamariki ana, mo nga mea epa ana ki te taha wairua. I te ra i marenatia ai ia ka hoatu e tona taokete he pukapuka ki a ia, te ingoa o tana pukapuka he “Missionary Register,” ara he “ Rehita no nga mahi a nga Mihinare.” Ka kite iho ia i nga whakaatu mo te tahuritanga o nga Maori o Tahiti ki te whakapono me ta ratou tahunga i a ratou whakapakoko me nga atua Maori ki te ahi. Ka tuturu te whakaaro i roto ia ia i tenei wa kia haere ia hei kai kauwhau i te Rongo-pai o to tatou Ariki ki nga iwi Maori. NGA PAKANGA 0 TE MO ANA. Ite tau 1806, ka 14 ana tau/jca uru ia kite Neiwi (Navy). I te tau 1807 i roto ia i te pakanga i Copenhagen. I te 13 o Pepuere, 1810, i whawhaitia e ratou nga Manuao e iwa a te Wiwi. I te 20 o Mei, 1811, i junga ia i te manuao ko “Te Karatia ” te ingoa, a i whawhai ratou ki etahi wahi ko Tamateve te ingoa. Ee toru o ratou Manuao pakupaku, e torn hoki o te Wiwi. I tu-a-kiko a Henare Wiremu i tenei pakanga. I tukuna mai ki Nu Tireni tana mera mo tenei pakanga, a kei ana uri i Nu Tireni nei taua mera e ana tae noa mai ki tenei wa. I uru ano ia i muri mai ki nga pakanga i te Cape, te Mauritius, me nga pakanga i Inia ara i Madras me Calcutta. Ko tana pakanga whakamutunga ko te whawhaitanga o te Manuao o te Ingarahi ko te 44 Endymion ” te ingoa, ki a te “ President ” no te Marikena.. I mate nga Marik a ko Henare Wiremu tetahi o te ope i tukuna atu hei mau herehere mai ite “ President.” To ratou ekenga atu kite “ President ” kua ono putu te hohonu ote wai ki roto i taua manuao. He mea mahi nui e ratou ka mama taua kaipuke. I te po ka pa he marangai nui, tata rawa to ratou totohu, na te kaha tonu kite mapu i te wai i ora ai ratou. A i wenganui i enei raruraru ka maranga mai nga herehere Marikena ka tahuri kite whawhai i o ratou rangatira ote Ingarihi. Na to ratou kaha tonu i taea ai te peehi o nga herehere ki raro, penei kua matemate ratou i te kohurutanga a nga Marikena. Koinei te wa i tino oho ai te taha wairua o Henare Wiremu, no nga whakaoranga i a ia i roto i te awaawa o te mate. No tenei wa ka tiro tiro ia ki tona ahua ka tae mai ki roto ki a ia te awangawanga mo tona ahua katoa tae noa ki tana mahi. Ka tae ia kite kainga ka timata i konei tona whakaaroaro mo te kauwhu i te Rongo-pai o to tatou Ariki. (Taria te roanga.)